Görsel ve işitsel arşivler, değişen teknolojinin gelişmesiyle çeşitlenen görsel ve işitsel medya
araçlarının ürettiği materyallere bakılırsa türlere ayrılmaktadır. Görsel ve işitsel arşiv
türlerinden birini bulunduğu televizyon kanalında sistemin bir parçası olarak
işleyen televizyon arşivleri oluşturmaktadır. Televizyon arşivleri, teknolojik gelişmelerle
bağlantılı olarak XX. Yüzyılın ortalarında oluşmaya başlamıştır. Televizyon
arşivlerinde bulunan kayıt ortamları da bu gelişmelerle bağlantılı olarak değişmiştir.
Ilk başlarda analog ortamda başlamış olan arşivleme faaliyetleri günümüzde dijital
ortamda devam etmektedir. Bu çalışmada televizyon arşivi terimi, televizyon
arşivlerinin önemi, videoların üretiminde kullanılan video kayıt ortamları ve formatlarından
bahsedilmiştir. Bununla beraber tv arşivlerinde arşiv belgesinin
üretimi ve sağlanması, tasnifi, tanımlaması, muhafazası, erişimi olmak üzere
arşivlerin hizmet vermesini elde eden beş mühim nokta ele alınmıştır.
Anahtar Kelimeler: Görsel-işitsel arşivler, televizyon arşivleri, analog ve dijital ortam,
televizyon arşivlerinin politikası
Yazının bulunması ve malumat kayıt ortamlarının oluşması ile insanlar sahip oldukları
ve ürettikleri bilgiyi kendi hafızası haricinde değişik taşıyıcı ortamlara kaydetmeye
başlamıştır. Böylelikle arşivleme faaliyetleri ortaya çıkmış, günümüze kadar
yeni kayıt ortamlarının oluşmasıyla değişikliğe uğramıştır. Bu konum arşivlerin
ürettiği ve barındırdığı materyallere göre türlere ayrılmasına neden olmuştur.
Teknolojinin gelişmesine bağlı olarak günümüzde bilginin iletilmesinde medya
öne çıkmaktadır. Medya; “Gazeteler, televizyon ve radyo olmak üzere bir bütün halinde
kitle kontakt endüstrisi”ni oluşturmaktadır.1 Medya türlerinden görsel ve işitsel medyanın
artan önemi ve kültürel mirasın bir parçası haline gelmesiyle kâğıt yahut
yazılı ortamdaki belgeleri içeren arşivlerden farklı olarak görsel ve işitsel arşivler
de gelişmeye başlamıştır.
Görsel ve işitsel arşivler, Arşivcilik Terimleri Sözlüğü’nde yer edinen tanımlamaya
gore “Formatına bakılmaksızın sesli ve görüntülü her türlü evrakları/arşivleri ile bunların
ilgili metinsel evrakları/arşivleri” şeklinde anlatım etmektedir.2 Ray Edmondson tarafınca
meydana getirilen tanımlamaya bakılırsa ise; “görsel-işitsel belgeleri ve/veya mirası toplayarak,
koruyarak ve tanıtarak yöneten, görsel-işitsel belgelere ve/veya görsel-işitsel mirasa erişimi
sağlamak için yasal veya başka bir yetkiye sahip organizasyon ya da bu organizasyonun bir
bölümü”dür.3
Görsel ve işitsel arşivlerin düşünce olarak ortaya çıkışı, XIX. Yüzyılın sonucunda
görüntülerin filmler üzerine kaydedilmesini sağlayan sinematograf cihazının bulunmasına
dayanmaktadır.4 Görsel ve işitsel arşivler, her ne kadar XIX. Yüzyılın
sonlarında ortaya çıksa da görsel ve işitsel kayıt materyallerinin üretimine bağlı
olarak XX. Yüzyılın ortalarında gelişme göstermiştir. Günümüze kadar gelen süreçte
görsel ve işitsel arşivler genel hatlarıyla şu tür materyalleri barındırmaktadır:
1 Richard Pearce-Moses, A Glossary of Archival and Records Terminology, (Chicago: The Society of American
Archivists, 2005), s. 245.
2 Arşivcilik Terimleri Sözlüğü: Almanca, İngilizce, Fransızca, İtalyanca, Hollandaca, Rusça ve İtalyanca Karşılıklarıyla,
haz. Bekir Kemal Ataman, (İstanbul: Librairie de Pera, 1995), s. 46.
3 Ray Edmondson, Audiovisual Archiving: Philosophy and Principles, (Paris: UNESCO, 2016), s. 28.
4 Elif Yılmaz Şentürk, “Görsel ve İşitsel Arşivler”. Bilgi Merkezleri: Kütüphaneler-Arşivler-Müzeler, yay. Haz.:
Mehmet Ali Akkaya ve Hüseyin Odabaş, (İstanbul: Hiperyayın, 2019), s. 694.
Televizyon Arşivlerinde Uygulanan Arşiv Politikası
Hazine-i Evrak Arşiv ve Tarih Araştırmaları Dergisi, 2021, Cilt: 3, Sayı: 3; 3-26. 5
y Radyo ve televizyon yayınlarında kaydedilmiş veya prodüksiyonu yapılmış
ses ve/yada hareketli sahneler, filmler, videolar,
y Endüstriyel, kültürel, tarihî, teknik veya farklı özellikleri sebebiyle
mühim görsel ve işitsel belgelerle ilgili nesneler, çalışmalar: film, yayın
ve/veya kayıt endüstrisiyle alakalı senaryolar, filmler, fotoğraflar, posterler,
el yazısı not, müsvedde vb. Ile edebî eserler,
y Edebî ve sanatla alakalı olmayan grafik materyal, slayt, resim, harita gibi
görsel emekler.5
Görsel ve işitsel arşivlerin bazılarında her türlü görsel ve işitsel materyal mevcutken,
bazıları üretilen görsel ve işitsel materyalin yalnızca muayyen türleri üstüne
yoğunlaşmakta, bir bölümü ise bu materyallerin üretildiği televizyon, radyo kuruluşlarına
bakılırsa yapılanmaktadır. Bu açıdan bir sınıflama yapılacak olunursa görsel
ve işitsel arşiv türlerini:
y Film arşivleri
y Radyo yada ses arşivleri
y Plak arşivleri
y Fotoğraf arşivleri
y Harita ve/yada kartografik arşivler
y Televizyon arşivleri
olarak sınıflandırmak mümkündür.6
Görsel ve işitsel arşivler kapsamında Türkiye’de en güzel örneklerden birini
“Prof. Sami Şekeroğlu Sinema-TV Merkezi” oluşturmaktadır. Burada Prof. Sami
Şekeroğlu tarafınca akademiye geldiği ilk yıllardan itibaren gönüllü olarak haiz
çıktığı, kültürel mirasın bir parçası olan beyaz perde filmleri yer almıştır. Prof. Sami
Şekeroğlu tarafınca ülkemizde ilk film arşivi kurulmuş, arşiv bünyesinde filmlerin
restorasyon emekleri başlatılmış ve filmler koruma altına alınmıştır. Bu
merkez 1973’te FIAF’a7 (Uluslararası Film Arşivleri Federasyonu) asil ve yetkili üye
olmuştur.8 Günümüzde Türkiye’de FIAF’a üye tek kurumdur.
Televizyon Arşivleri
Radyonun bulunmasından sonrasında ses öğesine görüntü öğesinin eklenmesi ile
ortaya çıkan televizyon, amme yararına sunulan mühim bir kitle kontakt ve görsel-
işitsel medya aracıdır.9 Yaşanılan olaylar, tarihî, kültürel ve sanatla alakalı mamüller
televizyon vesilesiyle görüntülenebilir ve işitilebilir hale gelmektedir.
Haberler, siyasî ve aktüel vakalar, spor faaliyetleri, kültürel ve sanat içerikli etkinlikler,
filmler, diziler ve bunun şeklinde pek çok canlı ve kayıttan/naklen gösterim tv
aracılığıyla aktarılmaktadır. Televizyon, günümüzde hem farklı türde bilginin toplumsallaştırıldığı
bununla beraber bu bilgi ile oluşan/açılan kültürel mirasın aktarımında
kullanılan mühim bir teknolojidir. Bu hususi durumunu tv arşivleri sayesinde
kazanmaktadır.
Mustafa Bora Karayel’e gore televizyon arşivleri; “Bir tv kanalı bünyesinde
üretilen yada dışarıdan alınan görüntülerin ve bu görüntülere ilişkin bilgilerin toplanmasını, düzenlenmesini,
korunmasını ve yine kullanımını elde eden birimler” olarak tanımlanmıştır.10
Diğer bir tanıma nazaran ise televizyon arşivleri; “Televizyon kanallarında yapılan yayınların
film rulosu, videokaset, DVD, harici disk, sunucu şeklinde görsel ve işitsel kayıt materyallerine
kaydedildikten sonra, bu görüntülere erişilebilmesi için tasnifinin, içerik tanımlamasının
yapılarak saklandığı ve erişime sunulmuş olduğu arşivlerdir.”11
Tarihsel sürecine bakıldığında televizyon arşivlerinin XX. Yüzyılın ortalarında
oluşturulmaya başlandığı görülmektedir. Sanılanın aksine televizyon arşivleri,
tv yayınlarının yapılmaya başlamasından derhal sonrasında oluşum gösterememiştir.
Bunda görüntü kayıt materyallerinin televizyon yayıncılığının başladığı
dönemde olmaması, ilk kayıt materyallerinin ortaya çıktığındaysa pahalı olmasından
ötürü üzerine birçok defa değişik görüntülerin kaydedilmesi gibi durumlar
müessir olmuştur.12
Bu mevzuda dünyada en büyük televizyon yayını koleksiyonlarından birine haiz
olan BBC (British Broadcasting Corporation) Televizyon Arşivi misal olarak
verilebilir. BBC Televizyon Arşivi, koleksiyonunda 1,5 milyondan fazla materyal
barındırmaktadır. BBC yayın dünyasına 1922’de başlamasına karşın BBC Televizyon
Arşivi’ndeki ilk materyaller film şeridi halinde 1946 yılının sonuna aittir. Televizyon
arşivinde kayıtlar düzenli olarak 1948’den itibaren saklanmaya adım atmıştır.13
Bunun başlıca nedenleri;
y Hiç kayıt yapılmaması: Radyo ve televizyonculuğun ilk yıllarında, yayınların
çoğunlukla canlı olarak yapılması ve yayın kaydetme araçlarının
hemen hemen mevcut olmaması,
y Kayıt yapmanın maliyetli olması,
y Arşiv oluşturma gerekliliğinin bulunmaması,
y Üretilen görüntülerin tekrar kullanım değerinin bilincinde olunmaması
ve ticari fırsat olarak görülmemesi,
10 Mustafa Bora Karayel, Televizyon Arşivciliğinde Kullanılan Cinegy Programının Arşivsel Uygulamalar Bakımından
Yeterliliği, (Yüksek Lisans Tezi), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2016, s. 38-39.
11 Gözde Özcan, Görsel ve İşitsel Arşivler Kapsamında Ele Alınan Televizyon Arşivleri: TBMM TV Örneği, (Yüksek
Lisans Tezi), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2020, s. 39.
12 Özcan, Görsel ve İşitsel Arşivler Kapsamında Ele Alınan Televizyon Arşivleri: TBMM TV Örneği, s. 40-41.
Televizyon Arşivlerinde Uygulanan Arşiv Politikası
Hazine-i Evrak Arşiv ve Tarih Araştırmaları Dergisi, 2021, Cilt: 3, Sayı: 3; 3-26. 7
y Dijital arşive geçmeden önce kayıtların kaybolması ya da çalınması,
olarak gösterilmiştir.14
Ülkemizde ise tv arşivi açısından ilk örneklerden biri, TRT (Türkiye
Radyo Televizyon Kurumu) Televizyon Arşivi’dir. TRT’de gösterim yaşamı, 1964’te radyo
yayınlarıyla 31 Ocak 1968 tarihinde ise deneme tv yayınlarıyla başlamıştır.15
TRT’de arşiv oluşumu, 1964’te başlamış bulunmasına karşın; arşivleme faaliyetlerini
sağlayan manyetik gizleme ortamı teknolojilerinin gelişmemesi ve gelişen teknolojilerin
sağlanmasının çok maliyetli olması şeklinde sebeplerden ötürü 1980’li
yıllara kadar arşivlenen materyal çok azdır. Bu süreye kadar arşivde canlı yayınların
kayıtları bulunmamakta, arşivde bulunan materyal ise prodüksiyonu yapılmış
yayınlarla sınırlıdır.16
1950’li yıllardan itibaren gelişen televizyon arşivleri, arşiv materyali ve arşivleme
yöntemlerine bağlı olarak yazılı yada matbu belgeden ziyade, geleceğe televizyon
kanallarında üretilen görsel ve işitsel deliller sunmaktadır. Televizyon arşivlerinde
bilgi ve verinin aktarılmasında film, bant, videokaset benzer biçimde görsel ve işitsel
materyaller kullanılmaktadır. Bu materyaller teknolojik gelişmelere bağlı olarak
değişmiş, birbirinden değişik bilgi kayıt ve erişim ortamları ortaya çıkmıştır.
Televizyon arşivlerinin genel hatlarıyla analog ve dijital ortam olmak suretiyle iki
farklı arşiv ortamı bulunmaktadır. Televizyon arşivleri ilk olarak analog ortamda
üretilen arşiv materyalinden oluşmaktadır. Analog ortamda 35 mm, 16 mm filmler,
Betacam,17 U-matic18 şeklinde farklı formatta videokaset ve filmler bulunmaktadır.19
Son yirmi yıldır, görüntüleme ve kayıt sistemlerinde yaşanan gelişmelere bağlı
olarak dijital ortama geçilmesiyle görüntülerin kaydedilmesi için SD kartlar ve
harddiskler kullanılmaktadır. Bunların içine büyük boyutlarda video, resim
kaydedilebilmekte ve bilgisayara bağlanarak içinde yer alan belgelere erişilebilmektedir.
Ayrıca tv yayıncılığı alanında geliştirilen robot kameralarla
direkt depolama alanına videolar kaydedilebilmektedir. Bunlar vasıtasıyla ham
halde gelen videoların; dijital ortamda yer alan sunucu, LTO (Linear Tape Open),
veri tabanı, bulut depolama gibi depolama ve erişim ortamlarına aktarımı sağlanmaktadır.
Doğrudan dijital ortamda üretilen videolarla beraber, günümüzde analog
ortamda bulunan videoların da dijital ortama aktarımı yapılmaktadır.
Televizyon Arşivlerinin Önemi
Her kurumun arşivi, vermiş olduğu hizmetleri ve yaptığı çalışmaları ürettiği
belgelerle yansıtmaktadır. Belge; “Kamu müessese ve kuruluşları ile reel ve tüzel kişilerin
iş ve işlemleri neticesinde oluşan, üretim biçimleri ve donanım ortamları ne halde olursa
olsun bir bilgiyi içeren yazılmış, çizilmiş, resmedilmiş, görüntülü, sesli veya elektronik kayıt”-
tır.20 Kurum arasında üretilen belgelerin ortaya çıkarılması ve yenilerinin üretilmesi
arşivlerin varlığıyla sağlanmaktadır. Bu açıdan “Arşivlerin varlık nedeni, haiz oldukları
orijinal malumat kaynaklarını uygun koşullarda koruyarak gerektiğinde bu kaynaklardan yararlanılmasını
sağlamaktır. Bunu gerçekleştirmek için arşiv materyallerini bir stok olmaktan
kurtararak arşivlerin bir malumat merkezine dönüştürülmesi gerekir.”21
Görsel ve işitsel arşiv türlerinden olan televizyon arşivlerinin varlık sebebi,
analog veya dijital ortamda sahip olduğu video, ses, fotoğraf gibi görsel ve işitsel
materyallerle günümüz ve geçmiş ile alakalı görsel-işitsel bilgi kaynağı ve deliller
sunmaktır. Televizyon kanallarında yapılan ve tv arşivlerinde arşivlenen
her gösterim ilmi, kültürel, hukukî olarak malumat deposu ve/yada kanıt niteliğine
haizdir. Bu arşivler, bir tv kanalında sistemin ana parçalarından birini
oluşturmaktadır. Bağlı olduğu televizyon kanalının vizyonunu, görevlerini,
çalışmalarını özetlemekte, yapmış olduğu yayınlar ve tv kanalının geçmişi
tv arşivleri ile yansıtılabilmektedir. Ayrıca yeni videolar, üretilmiş videoların
arşivlenerek kullananların yararlanmasına sunulmasıyla üretilebilmektedir.
Televizyon arşivlerinde, diğer arşiv türlerinden değişik olarak kaydedilen videoların
üretildiği zamanda tasnifinin ve tanımlamasının yapılarak gerekli fiziksel
koşullarda korunması çok önemlidir. Sistemli olarak bu yapılmadığında arşiv
belgesinin kaybolmasına yani hiç üretilmemiş duruma gelmesine niçin olmaktadır.
Televizyon kanallarında arşiv, var olan ve üretilen materyalin tertipli hale
gelmesini, böylelikle sistemin işlemesini ve kullanıcıların taleplerinin karşılanmasını
sağlamaktadır. Televizyon arşivleri bulunduğu televizyon kanalı içinde
dinamik bir yapı sergilemektedir. Arşiv materyalinin üretiminin ve arşivleme faaliyetlerinin
sürekli yapılmasının yanında, kullanıcıların ve kanalların arşivlerden
yararlanması da devamlılık göstermektedir.
Televizyon kanalları günümüzde 7/24 gösterim yapmaktadır. Kesintisiz yayının
yapılabilmesi için hem ekonomik açıdan bununla beraber sürekli yapılacak yayın bulunmadığından
muayyen zamanlarda arşivlerde bulunan videolardan yararlanılarak gösterim
yapılmaktadır. Yani tv kanallarında gösterim politikasına müsait olarak
sürekli yayın yapılabilmesi için televizyon arşivlerinin ve arşiv sisteminin oluşturulması
çok önemlidir.
Televizyon Arşivlerinin Politikası
Televizyon arşivleri, geleceğe geçmiş ve günümüzle ilgili görsel ve işitsel bir
hazine sunmaktadır. Televizyonlarda üretilen yayınlar yeniden kullanıldığı ve yayımlandığı
için, kâğıt ortamında bulunan müessese arşivlerinde olduğu benzer biçimde, ayıklama,
imha yada devir teslim süreleri bulunmamaktadır. Bünyesinde bulunduğu tv
kanalının yayın politikası ve yayın kurulu kararlarına gore arşiv materyali
olarak süresiz saklanabilmektedir.
Televizyon arşivlerinde bulunan görsel ve işitsel materyalin toplanması, düzenlenmesi,
organizasyonu, erişimi, güvenliği, muhafazası ve arşiv politikaları
belge ortamındaki klasik arşivden farkına varır.23 Bunun için tv arşivlerinde,
arşiv materyalinin korunabilmesi ve tekrar yararlanılabilmesi için bir arşiv sistemi
oluşturulmadır. Televizyon arşivlerinde açılan bu sistemin işlemesi için
televizyon kanalı tarafınca belirlenen politikaya nazaran üretilen videoları toplamak,
bilgi kaynağı olarak yönetmek, tasnifini, çözümleme ve özetlemesini yapmak, video bölümleme,
içerik tabanlı video indeksleme ve arama yöntemlerini geliştirmek gereklidir.
24 Arşiv belgeleri bu adımlardan sonrasında kullanıcıların yararlanması için erişime
sunulmaktadır.
A. Belge Üretimi ve Sağlama
Televizyon arşivlerinde, tv kanallarında hazırlanıp piyasaya çıkan haberlerin,
programların, dizilerin video kayıt ortamlarına (analog yada dijital) kaydedilmesiyle
arşiv materyali üretilmektedir. Televizyon arşivlerinde, televizyon
kanallarının kendi ürettiği arşiv materyalinin yanında başka kanallardan, gösterim
şirketlerinden yahut devlet kurumlarından açık artırmada yada doğrudan satın
alma, bağış ve devir gibi yöntemlerle televizyon kanalına sağlanan arşiv materyali
de bulunmaktadır.
Gözde Özcan
yazılımlar da güncellenmektedir.26 Televizyon arşivlerinde ilk video kayıtlar ve arşiv
materyalleri dijital ortamın gelişmediği zamanlarda analog ortamda üretilmiştir.
Analog ortamda fazlaca çeşitli tarz ve özellikte ses ve/veya video bilgilerini taşıyan
manyetize kaplamalı polyester şeritten oluşan açık makara şeklinde bantlar/
videokasetler kullanılmaktadır.27 Bu materyalde bulunan manyetik katman, video ve
ses sinyalini kaydederek depolama özelliğine sahiptir.
Teknolojinin bu alanda gelişmesiyle farklı özelliklere haiz bant/videokasetler
ortaya çıkmıştır. Kayıt türü, kayıt tekniği, kullanılan kayıt teknolojisi, görüntü kayıt
süresi benzer biçimde özelliklerine göre zaman içinde çeşitlenmiştir. VHS kasetleri, U-matic, Betamax,
Betacam, Video2001 değişen teknolojinin gelişmesiyle çeşitlenen analog ortamdaki
arşiv materyali türlerine örnek olarak verilebilir.28 Bu kayıt teknolojisinin ortaya
çıkmasıyla tv arşivleri gelişmeye ve belge üretimi yapılmaya başlanmıştır.
Ses ve görüntüleri kaydetmenin yanında seyretme, videoyu yavaşlatma, hızlandırma,
ileri yada geriye sarma, çoğaltma şeklinde imkânlar da sunmaktadır.
Günümüzde videolar dijital formatta üretilmektedir. Video kayıt araçları olarak
bellek kartları, SD kartlar, harddiskler, LTO (Linear-Tape Open) kasetler, sunucular
şeklinde depolama araçları ile video ve ses aktarımı, düzenlenmesi, çoğaltılması,
kullanımı için bilgisayar donanımları ve yazılımları kullanılmaktadır. Donanım
ve yazılımlar aracılığıyla videolar dijital ortamda üretilip dijital ortamda kaydı
26 Özcan, Görsel ve İşitsel Arşivler Kapsamında Ele Alınan Televizyon Arşivleri: TBMM TV Örneği, s. 42.
27 Edmondson, Audiovisual Archiving: Philosophy and Principles, s. 16.
Televizyon Arşivlerinde Uygulanan Arşiv Politikası
Hazine-i Evrak Arşiv ve Tarih Araştırmaları Dergisi, 2021, Cilt: 3, Sayı: 3; 3-26. 11
yapılmaktadır.29 Dijital ortama geçişle, video görüntülerin daha kaliteli şekilde
üretiminin yanında, yitik yaşanmadan aktarımı, süresiz sayıda görüntülenebilme
ve kopyalanması, farklı nitelik ve sıkıştırma standardında arşivlenmesi ve paylaşımı,
kalitesi bozulmadan kullanımı, hızlı şekilde düzenlenmesi, arşivlenmesi, kolay
erişimi sağlanmaktadır. Üretilen videonun aktarımı ve arşivlenmesinde bazı imaj
sıkıştırma standartları kullanılmaktadır. Bu standartlar MPEG-1,30 MPEG-2,31
MPEG-4,32 H-26433 benzer biçimde çeşitli cihazlarda videonun oynatılmasını, fazla yer kaplamadan
depolanmasını elde eden ve internasyonal çapta kullanılan standartlardır. Gelişen
teknolojiyle birlikte bu standartlar da geliştirilmiş, farklı cihazlarda videonun
görüntülenmesini elde etmiştir.
Televizyon arşivlerinde dijital ortama geçişle analog ortamda bulunan ses kayıtları,
videolar ve görsel kayıtların da dijital ortama aktarımı icap etmiştir. Bu aktarımın
sağlanması için tv arşivlerinin ilk oluşmaya başladığı zamanlarda
kullanılan materyaller VTR cihazları34 ve kurgu programı (EDIUS, Adobe Premiere
benzer biçimde) vasıtasıyla dijital ortama aktarımı sağlanmaktadır. Bu aktarımda özgün videoya
olası olduğunca en yakın kalitede bir kopyasının elde edilmesi ve video
görüntülerin yok olmasının önüne geçmek amaçlanmaktadır.
B. Tasnif
Belge Yönetimi ve Arşiv Terimleri Sözlüğü’nde düzen başlığında ele alınan tasnif;
“Arşiv belgelerinin ait olduğu kurumun, kurumsal ve fonksiyonel ilişkilerini gösterecek biçimde
provenans (aslî seviye) yöntemi uyarınca ve erişim araçlarının hazırlanmasına imkân verecek
şekilde organize edilmesi işlemleri” olarak tanımlanmıştır.35 11 sayılı Devlet Arşivleri
Başkanlığı Hakkında Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi ve Devlet Arşiv Hizmetleri
Hakkında Yönetmelik’te ise tasnif; “Arşivciliğin temel prensip ve teknikleri uygulanarak arşiv
belgelerinin düzenlenmesi çalışmaları” ifadesiyle yerini almıştır.36 Tasnif genel olarak,
devredilen veya devralınan arşiv materyalinin düzeninin test edilmesi, düzenlenmiş
ise neye bakılırsa düzenlendiğinin anlaşılması, kısaca aslî düzeninin korunarak
erişim ve depolanmasının yapılması, düzensiz veya düzeni bozulmuş arşiv materyalinin
kolay erişimini sağlamak üzere arşiv materyaline müsait tasnif yönteminin
29 Özcan, Görsel ve İşitsel Arşivler Kapsamında Ele Alınan Televizyon Arşivleri: TBMM TV Örneği, s. 54-55.
30 MPEG-1 (ISO/IEC 11172): Video ve ses sıkıştırmaya yönelik geliştirilen ilk MPEG standardıdır. Video ve
sesin VCD’de oynatılmasını sağlamak için geliştirilmiştir.
31 MPEG-2 (ISO/IEC 13818): Video ve sesin uydu yayını ve kablolu televizyonlarda, DVD’de oynatılması için
geliştirilen video ve ses sıkıştırma standardıdır.
32 MPEG-4 (ISO/IEC 14496): Yüksek çözünürlüklü videoların sıkıştırılması için geliştirilmiştir. Videoların
uydu yayınlarında, mobil cihazlarda, bilgisayar vb. Ortamlarda kullanılabilmesi için geliştirilmiştir.
33 H-264: Düşük boyutlarda yüksek kalitede videoların oynatılması için geliştirilmiş sıkıştırma standardıdır.
Videonun birçok telefon sisteminde ve tv yayınlarında oynatılmasını sağlamak için geliştirilmiştir.
34 VTR Cihazları: Televizyon alanında videokasetlerde kayıt yapma ve okuma sistemidir.
35 Belge Yönetimi ve Arşiv Terimleri Sözlüğü, haz. Sekine Karakaş, Fatih Rukancı ve Hakan Anameriç, (Ankara:
T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, 2009), s. 18.
36 11 Sayılı Devlet Arşivleri Başkanlığı Hakkında Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi, T.C. Resmi Gazete (16
Temmuz 2018 – 30480); Devlet Arşiv Hizmetleri Hakkında Yönetmelik, 2019.
12 Hazine-i Evrak Arşiv ve Tarih Araştırmaları Dergisi, 2021, Cilt: 3, Sayı: 3; 3-26.
Gözde Özcan
uygulanmasına karar verilmesi faaliyetlerini kapsamaktadır. Bu noktada belgelerin
üretiliş deposu ile amacı, üretilen belgelere rahat erişimi sağlayabilecek ve kolay
depolanabilecek tasnif ve sıralama yöntemlerinin ahenkli biçimde kullanılması
gerekliliği ön plana çıkmaktadır.
Televizyon arşivlerinde, tv kanalının birimlerinde kayıt altına alınıp
tv arşivine devredilen arşiv materyaline basit erişim sağlamak için tasnifinin
yapılması gerekmektedir. Televizyon kanalının görevlerini, verdiği hizmetleri
ve birimleri arasındaki işleyişi yansıtacak biçimde tasnif yapılmalıdır. Bunun için
ilk adımda hem analog bununla birlikte dijital ortamda ünite arşivinden devralınan arşiv
materyalinin, kendi alanıyla ilgili yayınlar meydana getiren birimin faaliyetlerini yansıtan
aslî düzeninin korunup korunmadığının, başka birimden arşiv materyalinin karışmış
ve devralınan arşiv materyalinin özü ve/yada kopyası olup olmadığının kontrolü
yapılmalıdır. Birimden alınan arşiv materyalinin düzenini koruduğu tespit
edildiğinde tv arşivine mevcut düzeniyle yerleştirilmelidir. Aslî düzenine
müsait olmadığı tespit edildiğindeyse, tv kanalı biriminin etkinlik alanına
ve organizasyon yapısına uygun bir tertip yapılmalıdır.
Televizyon arşivine birimlerden devralınacak değişik kayıt/taşıyıcı ortamda bulunan
arşiv materyalinin görüntüleme durumu test edilmeli; arşiv materyalinden
bilhassa analog ortamda bulunan bantların, video ve ses kasetlerinin çalışıp
çalışmadığı, bunlarda herhangi bir hasar bulunup bulunmadığı tespit edilmelidir.
Hasar tespit edildiğinde arşiv materyalinin onarımı yapılmalıdır. Dijital ortamda
bulunan arşiv materyalinin de görüntülenirken hata verip vermediği, görüntü ve
ses kalitesi, kaydedildiği formatın tespiti yapılmalıdır. Sonrasında erişimde belirleyici
olan ana unsura göre sıralaması yapılmalıdır. Bu sıralama analog ve dijital
ortamda bulunan arşiv materyali için;
y Arşiv materyalinin üretildiği ortam (analog ve dijital),
y Materyal türü (bant, videokaset, ses kayıtları, CD vb.),
y Yayın türü (haber, dizi, program vb.),
y Yayın tarihi,
y Yayının çekilmiş olduğu/geçtiği coğrafi alan,
y Teması (eğlence, bilgilendirici, seyahat, kültür-sanat vb.)
gibi seçenekler kullanılarak sıralaması yapılmalıdır.37
Televizyon arşivlerinde analog ortamda videokaset kutularının veya bant makaralarının
üzerinde, videokaset/bandın bütününü görüntülemeye ihtiyaç duymadan
içeriği hakkındaki bilgi edinilmesini sağlayan videonun adı, ne ile alakalı bulunduğunu
açıklayan özet malumat yer almalıdır. Dijital ortamda bunlarla beraber videoyu
tanımlayan görüntü karesi seçilmelidir. En son aşamada analog ortamda bulunan
arşiv materyalinin bant ve videokasetlerin büyüklüğüne göre uzun vakit saklanmasını
sağlayacak sert plastik kapaklı kutulara yerleştirmesi yapıldıktan sonra hazırlanan
37 Özcan, Görsel ve İşitsel Arşivler Kapsamında Ele Alınan Televizyon Arşivleri: TBMM TV Örneği, s. 46-47.
Televizyon Arşivlerinde Uygulanan Arşiv Politikası
Hazine-i Evrak Arşiv ve Tarih Araştırmaları Dergisi, 2021, Cilt: 3, Sayı: 3; 3-26. 13
düzeni arasında arşiv mekânında raf, depo veya odalara yerleştirilmelidir. Dijital ortamda
ise ait olduğu dosya, depolama ve yedekleme alanına yerleştirilmesi sağlanmalıdır.
Böylelikle tv arşivlerinde birimlerin işleyiş düzeni yansıtılarak,
birimlerde üretilen arşiv materyalinin muayyen bir düzeni varsa bunların bölünmeden,
birbiriyle olan ilişkisi ve bir tüm halinde aslî düzeni korunarak tasnifinin
yapılması sağlanacaktır.
C. Tanımlama
Tanımlama; “Kullanıcıların aramış olduğu belgeye erişebilmesi için belgenin kaydını oluşturarak
özgün materyalin kullanım miktarını en aza indirerek güvenliğini sağlamayı amaçlayan,
belgeyi aramaya yönelik erişim araçlarının oluşturulduğu süreçtir.”38 Tanımlama, tasnif sürecinin
tamamlanmasından sonra arşiv materyalinin ayrıntılı olarak incelenmesi,
materyali yansıtan bilginin, öteki materyalle arasındaki bağlantıların ve erişim
uçlarının belirlenmesi sürecidir. Bu süreçte arşiv materyalinin bilgilerini yansıtan
tanımlanmasının yapılarak, kullananların ilgili materyale rahat ve kısa yoldan erişimi
amaçlanmaktadır. Bunun için arşiv materyali üzerinde ayrıntılı bir inceleme
yapılarak, materyalin kimliğini içeren, kullanılmasını sağlayan, ona has veriler
girilmektedir. Televizyon arşivlerinde analog ve dijital ortamda erişim için video
içeriklerinin tanımlanması gereklidir. Bunun için her arşiv materyallerinin üst
verisi girilmektedir. Üst veri; “Belgeyi tanımlayan veya herhangi bir özelliğini belirten
unsurların her biri”dir.39 Bu veriler vasıtasıyla hem analog ortamda hem de dijital
ortamda bulunan videoların birbirleriyle olan ilişkisi yansıtılmaktadır.
Analog ortamda içerik tanımlaması ses ve görüntünün bulunmuş olduğu bantlar veya
videokasetlerin her biri üstünde tüm olarak yapılmaktadır. Bu materyallere kaydedilen
üst veriler;
y Görüntünün ya da eserin adı,
y Tarihi,
y Medya türü (video ve/yada ses),
y Videonun yada sesin kaydedildiği alındığı vakit,
y Kapsadığı süre,
y Devamı olan/olduğu kaset yada bant sayısı,
y Yapım türü (beyazperde filmi, tv yayını, haber, toplantı şeklinde),
y Konusu,
y Yer alan kişiler,
y Her ferdin görüntüde bulunduğu vakit dilimi,
y Görüntü türü (renkli, siyah-beyaz),
şeklinde tanımlayıcılardan oluşmaktadır.40
38 Pearce-Moses, A Glossary of Archival and Records Terminology, s. 112.
39 Devlet Arşiv Hizmetleri Hakkında Yönetmelik, 2019.
40 Özcan, Görsel ve İşitsel Arşivler Kapsamında Ele Alınan Televizyon Arşivleri: TBMM TV Örneği, s. 153-154.
14 Hazine-i Evrak Arşiv ve Tarih Araştırmaları Dergisi, 2021, Cilt: 3, Sayı: 3; 3-26.
Gözde Özcan
Dijital ortamda ise her imaj karesi için tanımlama yapılabilmektedir. İçerik
tanımlamada;
y Görüntünün veya eserin adı,
y Tarihi,
y Medya türü (video ve/veya ses)
y Görüntünün arasında yer edinen kişiler,
y Kapsadığı vakit,
y Yer alan kişiler,
y Emeği geçenler (kurgucu, metin yazarı, kameraman, yönetmen vb.),
y Konusu,
y Formatı [MXF (Material Exchange Format), MPEG, AVCHD (Advanced
Video Coding High Definition)],
Şekil 2: TBMM YASAVİZYON Uygulaması İçerik Tanımlama (Fotoğraf: Gözde Özcan)
Televizyon Arşivlerinde Uygulanan Arşiv Politikası
Hazine-i Evrak Arşiv ve Tarih Araştırmaları Dergisi, 2021, Cilt: 3, Sayı: 3; 3-26. 15
y Görüntü kalitesi (6 MP41, 8 MP, 12 MP benzer biçimde),
y Yapım türü (program, haber, belgesel, röportaj gibi),
y Görüntünün orijinal/kopya olduğu,
şeklinde veriler girilebilmektedir.42
Örneğin; TBMM TV Arşivi’nde veri tabanı olarak kullanılan YASAVİZYON’a
bakıldığında tanımlama alanları tv kanalının işleyişine, TBMM’de düzenlenen
toplantı ve etkinliklere göre oluşturulduğu görülmektedir. İçerik tanımlaması
için; toplantı türünün adı (genel kurul, grup toplantısı, komisyon, basın toplantısı,
heyet kabulü gibi), tarih, konuşma yapan milletvekilinin ismi-soyadı, seçildiği il,
partisi, toplantının oturum bilgileri, konuşmanın yapıldığı dönem, sene, birleşim-oturum
sayısı ve konuşmanın mevzusu şeklinde veri giriş alanları oluşturulmuştur. Her
video için bu alanlara veri girilerek videoların tanımlaması yapılmaktadır.43 YASAVİZYON’da
yapılan bu tanımlama TBMM’de düzenlenen ve TBMM TV tarafınca
piyasaya çıkan videoların içeriğini yansıtmakta, TBMM’de dönem, yasama yılına bakılırsa
girilen veriler ile mebus adı-soyadı, seçildiği il, partisi güncellenmektedir.
TBMM TV Arşivi’nin hizmetlerini vermesi, videoların tanımlaması ile videolara
basit ve gelişmiş arama yaparak erişim sağlanması için yeterli olmaktadır.
Televizyon arşivlerinde arşiv materyalinin içeriğini eklerken yapılan tanımlamada
üst veri standartları kullanılmaktadır. Üst veri standartları ile dijital ortamda
bulunan kaynakların içeriği ve özellikleri standart bir düzende yansıtılmaktadır.
Aynı zamanda üst veri standartlarının kullanması, materyalin tanımlanmış içeriği
ile birlikte farklı ortamlara, değişik kaynaklara aktarımını sağlamakta; videoları idare etme,
arama ve paylaşma dönemini daha basit, doğru ve verimli hale getirmektedir.
Televizyon arşivlerinde kullanılan üst veri standartlarına örnek verilecek olursa
bunlardan birini IPTC (International Press Telecommunications Council) tarafından
geliştirilen, tv alanında kullanılan birçok standart, yazılım ve formatla
uyumlu olarak çalışan ve videoların içeriğinin tanımlanmasını elde eden Video
Metadata Hub oluşturmaktadır. Video Metadata Hub, videonun içeriğine yönelik
görüntü özelliklerini, teknik özellikleri, yasal hakları açıklamaya yönelik geliştirilmiş
bir standarttır.44 Ayrıca Video Metadata Hub, çeşitli video üst verilerinin değişik
üst veri standartlarında nasıl ifade edilebileceğini tanımlar. Yani, her insanın aynı üst
veri kalitesini benimsemesini gerektirmeden paylaşılan üst verinin kullanımını
ve değişimini sağlamaktadır.45
Bir öteki misal ise EBU (The European Broadcasting Union) tarafından geliştirilen
televizyon ve radyoculuk alanlarında ses ve videoların içeriğinin tanımlanmasını
41 MP (Megapixel): Bir imaj karesinde görüntüyü oluşturan nokta sayısı, çözünürlük. MP boyutu, görüntü
kalitesini etkilemektedir.
42 Özcan, Görsel ve İşitsel Arşivler Kapsamında Ele Alınan Televizyon Arşivleri: TBMM TV Örneği, s. 88-90.
43 Özcan, Görsel ve İşitsel Arşivler Kapsamında Ele Alınan Televizyon Arşivleri: TBMM TV Örneği, s. 140-142.
44 Özcan, Görsel ve İşitsel Arşivler Kapsamında Ele Alınan Televizyon Arşivleri: TBMM TV Örneği, s. 66-67.
45 Stuart Myles, TV News Archives and IPTC’s Video Metadata Hub, (IPTC, 2018), s. 2.
16 Hazine-i Evrak Arşiv ve Tarih Araştırmaları Dergisi, 2021, Cilt: 3, Sayı: 3; 3-26.
Gözde Özcan
sağlayan, Dublin Core’un uzantısı olan EBUCore’dur.46 EBUCore görsel-işitsel arşiv
materyalinin içeriğini, teknik ve yapısal özelliklerini tanımlamaktadır. Görsel ve
işitsel materyalin tanımlanarak, korunmasını ve yönetilmesini sağlamakta, görsel
ve işitsel materyale erişim sağlamak için kullanılmaktadır. Semantik Web modeli
ile ahenkli olarak geliştirilmiştir. Esnek bir yapıdadır, her kullanıcı görüntülenecek
arşiv materyalinin içeriğinin ayrıntısına karar verme yetkisine haizdir.47 Görsel
ve işitsel materyalin tanımlanması için geliştirilmiş bu üst veri standartları
incelendiğinde, elastiki bir yapıda olduğu, her tv kanalının işleyişine göre
şekillenebildiği ve farklı üst veri standartlarıyla ahenkli olduğu görülmektedir.
D. Muhafaza/Koruma
Muhafaza, “Arşiv malzemesinin, muhtelif hasar ve bozulmalara karşı uzun zaman korunabilmesi
için uygulanan fiziki ve kimyasal uygulamaların tümü”dür.48 Bu aşamada arşivlerde,
her türlü belgenin yangın, nem, zararı dokunan haşereler, hırsızlığa; dijital ortamda bulunan
belgelerin ise siber saldırılar, yazılım veya donanımdan meydana gelen kayıplara
karşı korunması için gerekli önlemlerin alınarak müsait arşiv mekânının ve
sisteminin oluşturulması gereklidir. Bu ortamlar için değişik muhafaza ve koruma
şekilleri uygulanmaktadır.
Analog ortamda videokasetler, bantlar, filmler bulunmaktadır. Bu materyaller,
polyester film taban üstüne yapıştırıcıyla yerleştirilen manyetik tabakadan oluşmaktadır.
Bundan ötürü bulunmuş olduğu ortamda kimyasal değişime kırılgan ve kolayca
tahrip olmaktadır.49 Nem ve sıcaklık, mekanik deformasyon, manyetik kayıplar, toz
ve leke bu materyallerin işlevini ve malumat erişimini etkileyen ana faktörleri oluşturmaktadır.
50 Tahribatın önlenebilmesi için analog ortamda bulunan kaset ve/yada
bantların ve bunların kullanımını sağlayan cihazların tozdan korunması, müsait
rutubet ve sıcak değerleri arasında saklanması, cihazların bakımının yapılması, kaset
ve/veya bantların darbelere karşı hasar görmemesi için kutularda saklanması,
manyetik bantların yapışmasının önüne geçilmesi için belirli aralıklarla ileri-geri
olarak süratli sarma işleminin uygulanması sağlanmalıdır.51 Bununla beraber hiç bir
malumat taşıyıcısının ebedi ömrü yoktur. Arşiv materyalinin ürettiği bilginin yok olmasının
önüne geçmek için gerekli durumlarda özgün arşiv materyalinin restore
edilmesi, orijinalinin korunarak arasında bulunan videonun gelişen teknolojide ve
değişik materyallere aktarımı yapılmalı; arşiv materyalinin kopyalarının kullanıcı
tarafından kabul edilebilir bir format ve tv standardında olmalıdır.52
46 Özcan, Görsel ve İşitsel Arşivler Kapsamında Ele Alınan Televizyon Arşivleri: TBMM TV Örneği, s. 66-67.
47 EBUCore Metadata Set (EBUCore), (Geneva: SP Production, 2020), s. 7-8.
48 Belge Yönetimi ve Arşiv Terimleri Sözlüğü, s. 33.
49 Kütüphane Malzemesinin Bakım ve Kullanımında IFLA İlkeleri, der. Ve haz. Edward P. Adcock, çev. Şekibe Nihal
Somer, (İstanbul: IFLA, 2011), s. 61.
51 Kütüphane Malzemesinin Bakım ve Kullanımında IFLA İlkeleri, s. 62-63.
52 Harrison, “Audiovisual Archives”, s. 4-5; Brian Jenkinson, “Television Archives”, Audiovisual Archives:
A Practical Reader içinde, yay. Haz. Helen P. Harrison, (Paris: UNESCO, 1997), s. 305.
Televizyon Arşivlerinde Uygulanan Arşiv Politikası
Hazine-i Evrak Arşiv ve Tarih Araştırmaları Dergisi, 2021, Cilt: 3, Sayı: 3; 3-26. 17
Analog ortamda bulunan arşiv materyalinin uzun zaman, yıpranmadan ve hırsızlığa
karşı korunabilmesi için bulunduğu arşiv mekânının özellikleri ön plana
çıkmaktadır. Buna ait vatanımızda Türk Standardları Enstitüsü tarafından
12.10.2006 tarihinde düşünülen ve yürürlükte olan, TS 13212 Arşiv Mekânlarının
Düzenlenmesi: Genel Kurallar başlıklı standart kullanıma sunulmuştur. Bu standartta
arşiv materyalinin korunabilmesi için arşiv mekânlarında olması ihtiyaç duyulan
fizikî, yapısal ve iç donanım özellikleri ile arşiv belgelerinin zarar görmemesi,
çalınmaması için arşiv mekânında katılımı gereken önlemler vurgulanmaktadır.
Televizyon arşivlerinde bulunan bant, kaset, disket, CD vb. Belgelere yönelik, “Kendi
saklama kapları arasında özel olarak dizayn edilmiş ve bu belgelerin büyüklüğüne göre raf landırılmış
paslanmaz çelik dolaplarda korunmalıdır.” ifadesi yer almaktadır.53 Bunun haricinde
ilgili standartta tv arşivlerinde arşiv mekânına ve analog ortamda bulunan
arşiv materyaline ilişik bir anlatım yer almamaktadır.
Şekil 3: TBMM TV Arşivi Analog Ortam Videokasetlerin Muhafazası (Fotoğraf: Gözde Özcan)
53 TS 13212 Arşiv Mekânlarının Düzenlenmesi: Genel Kurallar, (Ankara: Türk Standardları Enstitüsü, 2006).
18 Hazine-i Evrak Arşiv ve Tarih Araştırmaları Dergisi, 2021, Cilt: 3, Sayı: 3; 3-26.
Gözde Özcan
Televizyon arşivlerinde analog ve dijital ortamda bulunan arşiv materyalinin
lüzumlu bilgi güvenliğinin sağlanması için erişim sınırı getirilmeli, kullanıcıların
hüviyet bilgisi ile arşivden yararlanması sağlanmalı, yetkisi bulunmayan kişilerin
erişimi engellenmelidir. Bununla birlikte dijital ortamda bulunan arşiv materyalinin
siber saldırılara, virüslere karşı korunması için güvenlik sistemi oluşturulmalıdır.
Güvenlik sistemlerine ilişik devletimizde mühim bir düzenlemeyi 02.03.2006
tarihinde Türk standardı olarak düşünülen, en son 22.05.2017’de güncellenen,
TS ISO/IEC 27001 Bilgi Teknolojisi-Güvenlik Teknikleri-Bilgi Güvenliği Yönetim
Sistemleri-Gereksinimler başlıklı standart oluşturmaktadır. Bu standart,
kuruluşun yapısına ve işleyişine nazaran bilgi güvenliği risklerinin ortaya çıkarılması,
ihtiyacına uygun emniyet tedbirlerinin alınmasını ve bilgi güvenliği yönetim
sisteminin geliştirilmesini amaçlamaktadır.54 Bu mevzuda vatanımızda mühim olan
bir diğer tertip ise, 06.07.2019 tarihinde 30823 sayılı T.C. Resmî Gazete’de
yayımlanan 2019/12 sayılı Bilgi ve İletişim Güvenliği Tedbirleri konulu Cumhurbaşkanlığı
Genelgesi’dir. Genelgenin genelinde malumat üretiminin, malumat paylaşımının
dijital ortamlarda yapılması ve bilgiye erişimin daha rahat olması sonucunda
artan emniyet riskine karşı bilgi güvenliğinin sağlanmasına yönelik tedbirler yer
almaktadır.55 Faaliyetlerine dijital ortamda geçindiren televizyon arşivlerinde de
bu düzenlemelere müsait tedbirler alınmalıdır.
Televizyon arşivlerinde arşiv materyalinin güvenliğine ait diğer önlem; dijital
ortamda arşiv materyallerinin tek bir yerde değil, yedekleme yapılarak saklanmasıdır.
Bunun için sunucular üstünde depolamanın yanında, veri tabanları
oluşturulmalı, yedekleme için gerektiğinde erişim sağlanacak bulut depolama ya
da LTO kasetleri kullanılmalıdır. Birden fazla ortama kaydedilerek bir sistemin
çökmesi, siber saldırı şeklinde durumlarda öteki sistemin kullanımına geçilerek arşivin
yok olmasının önüne geçilmektedir.56 Ayrıca dijital ortamda arşiv materyaliyle
beraber kullanılan cihazlarda herhangi bir deforme veya hasara uğramanın yaşanmaması
için sistem cihazlarının bulunduğu alanlar ısı ve nem değerleri,
elektrik ve web bağlantıları açısından uygun olmalıdır.
Bilgiye sürekli erişim için muhafaza ve koruma şekillerinden bir öteki de
arşiv materyalinin değişik taşıyıcı ortamlara ve formatlara aktarımıdır. Bunun için
günümüzde, analog ortamda bulunan arşiv materyalinin yedeklenmesi ve yıpranmadan
dolayı zamanla yok olmasının önüne geçilmesi için dijital ortama aktarımı
yapılmaktadır. Bununla beraber, kopyaların aktüel bir kayıt formatında ve kullanıcılar
tarafından tercih edilen bir tv standardında olmalıdır.57
Örneğin; tv arşivlerinde dijital ortamda muhafaza konusunda vatanımızda
en güzel örneklerden önde gelen TRT Arşivi’nde Sayısal Arşiv Sistemi 2000
54 TS ISO/IEC 27001, Bilgi Teknolojisi-Güvenlik Teknikleri-Bilgi Güvenliği Yönetim Sistemleri-Gereksinimler, (Ankara:
Türk Standarları Enstitüsü, 2017).
55 2019/12 Sayılı Cumhurbaşkanlığı Bilgi ve İletişim Güvenliği Tedbirleri Genelgesi, T.C. Resmi Gazete, (6
Temmuz 2019-30823).
57 Jenkinson, “Television Archives”, s. 308.
Televizyon Arşivlerinde Uygulanan Arşiv Politikası
Hazine-i Evrak Arşiv ve Tarih Araştırmaları Dergisi, 2021, Cilt: 3, Sayı: 3; 3-26. 19
yılında oluşturulmaya başlanmış, 2008 senesinde tamamlanarak erişime açılmıştır.
Bu süreçte analog ortamda bulunan arşiv materyalinin dijital ortama aktarımı sağlanmış,
sistemin erişime açılmasından sonra arşiv materyali dijital ortamda üretilmiştir.
58 Tamamen dijital ortama geçişle birlikte TRT Arşivi’nde arşiv materyallerinin
muhafazası için yedekleme yapan bir sistem oluşturulmuştur. Bu sistemde üç
değişik yedekleme yöntemi kullanılmaktadır:
y Arşiv yazılımları veya veri tabanları vesilesiyle hemen erişim sağlanan
“online yedekleme”,
y Arşiv sisteminde yer edinen sunucular üstünde yapılan “nearline yedekleme”,
y Online yada nearline yedekleme sistemlerine erişilemediğinde yada
ihtiyaç duyulduğunda devreye giren “off line yedekleme” (LTO kasetleri/
TEYB kütüphanesi).59
e. Erişim
Erişim, her arşivde olduğu benzer biçimde tv arşivlerinde de arşiv materyalinin
kullanıcının yararlanmasına sunulduğu aşamayı oluşturmaktadır. Tanımlara bakıldığındaysa
erişim, “Bilgi toplama, sınıf lama, kataloglama, depolama, büyük miktardaki
verilerden arama yapma ve bu verilerden istenen bilgiyi üretme (yada gösterme) teknik ve dönemi”
anlatım etmektedir.60 Bir diğer tanıma göre “Katalog, dizin şeklinde araçlar kullanarak malumat
ve/veya belgeleri arama, bulma, yasal olarak belirlenmiş gizlilik ve izin dâhilinde ulaşmak,
depolama ortamından almak ve kullanmak”tır.61
Televizyon arşivlerinde yer edinen videoların işlerliğinin kazanması, yine görüntülenebilmesi,
barındırdığı bilginin paylaşımının sağlanması ve önceden kaydedilen
videolardan faydalanılabilmesi ancak erişim sağlanarak yerine getirilir.62
Erişim sağlanamayan video sahneler yok olma tehlikesiyle karşı karşıyadır. Bunun
için üretilen arşiv materyallerinin tasnifinin yapılarak emniyet önlemleri
içinde erişime açılması gereklidir.
Analog ortamda bulunan arşiv materyaline erişim için arşiv materyalini listeleyen
ve bunların içeriğini yansıtan sıralama, envanter ve katalog gibi inceleme
araçlarından yararlanılabilmektedir. Bu araştırma araçlarına arşivde bulunan arşiv
materyalinin arşiv mekânında bulunduğu yeri ve materyalin içeriğini tanımlayan
bilgiler kaydedilmektedir.63 Bunların kullanımı sağlanarak kullanıcıların aradıkları
58 Özcan, Görsel ve İşitsel Arşivler Kapsamında Ele Alınan Televizyon Arşivleri: TBMM TV Örneği, s. 87.
59 Özcan, Görsel ve İşitsel Arşivler Kapsamında Ele Alınan Televizyon Arşivleri: TBMM TV Örneği, s. 91-92.
60 Yaşar Tonta, “Bilgi Erişim Sorunu”, 21. Yüzyıla Girerken Enformasyon Olgusu: Ulusal Sempozyum Bildirileri, 19-
21 Nisan 2001, Hatay, haz. Tülay Feneci, Oya Gürdal, (Ankara: Türk Kütüphaneciler Derneği, 2001), s. 200.
61 Pearce-Moses, A Glossary of Archival and Records Terminology, s. 2.
62 Harrison, Audiovisual Archives, S. 1.
63 Hariet W. Harrison, “The Special Problems of Cataloguing Moving Images in an Archive”, Audiovisual
Archives: A Practical Reader içinde, yay. Haz. Helen P. Harrison, (Paris: UNESCO, 1997), s. 186.
20 Hazine-i Evrak Arşiv ve Tarih Araştırmaları Dergisi, 2021, Cilt: 3, Sayı: 3; 3-26.
Gözde Özcan
videolara erişimi daha kolay ve süratli olmakta, tv arşivinde bulunan videoların
varlığı kanıtlanmaktadır.
Örneğin; TBMM TV Arşivi’nde analog ortamda bulunan videokasetlere erişim
için videokasetlerin içeriğini yansıtan e-katalog oluşturulmuştur. Bu katalogda,
videokaset türü (genel kurul, toplama, haber), videonun adı ve/yada konuşan milletvekilinin
soyadı ve ismi, tarih, videokaset numarası, videokasetin bulunduğu yer,
video süresi ve videonun konusu detayları yer verilmiştir. Katalogda arama sonuçlarını
daraltmak için tarih aralığı, soyad-ad/komisyon/video adı girilerek arama
yapılabilmektedir.64 Böylelikle arşive gitmeden videonun varlığı ve hangi kasette
bulunduğuna ilişik bilgiye basit ve hızlı bir halde erişim sağlanmaktadır.
Televizyon arşivlerinde dijital ortamda bulunan arşiv materyali için ise; çok
kullanıcılı geniş çaplı koleksiyona sahip arşivlerde içerik tabanlı görüntü erişim
sistemleri tercih edilmektedir. Bu erişim sistemleri; algısal ve özniteliksel hesaplama,
alan bilgisi ve yorum, etkileşim ve kullanıcı ara yüzü, depolama ve dizinleme
modülü olmak suretiyle dört modülden oluşmaktadır.65
64 Özcan, Görsel ve İşitsel Arşivler Kapsamında Ele Alınan Televizyon Arşivleri: TBMM TV Örneği, s. 157-158.
65 İrem Soydal, Umut Al ve Umut Sezen, İçerik Tabanlı Görüntü Erişim Sistemleri. Bilgi Dünyası, 6(2), 2005,
s. 163.
Şekil 4: TBMM TV Arşivi Videokaset Kataloğundan Arama Sonucu Örneği (Fotoğraf: Gözde Özcan)
Televizyon Arşivlerinde Uygulanan Arşiv Politikası
Hazine-i Evrak Arşiv ve Tarih Araştırmaları Dergisi, 2021, Cilt: 3, Sayı: 3; 3-26. 21
Günümüzde medya yönetim yazılımları içerik tabanlı imaj erişim sistemiyle
oluşturulmaktadır. Metus, Archiware, Avid Interplay bu yazılımlara misal
olarak verilebilir. Bu yazılımlar vesilesiyle televizyon kanalının amaç ve
görevlerine müsait olarak veri tabanı oluşturulmaktadır. Veri tabanlarında ayrıntılı
veri giriş alanları oluşturulabilmekte, her videoya onu tanımlayan ID (Identification
Number – Kimlik Numarası) numarası verilmekte, video görüntülerin her karesi
için içerik tanımlaması yapılabilmektedir. Böylece videoların anlık kaydı oluşturulmakta,
arama motorlarıyla istenilen videoya basit ve süratli bir şekilde erişim
sağlanmaktadır.66 Bu videolardan yararlanarak yeni videolar üretilmekte, yine yayımlanabilmektedir.
Ayrıca kullanılan yazılımların bazıları kurgu programlarıyla
iç içe çalışmakta, bu da video düzen ve arşiv faaliyetlerini hızlandırmaktadır.
66 Özcan, Görsel ve İşitsel Arşivler Kapsamında Ele Alınan Televizyon Arşivleri: TBMM TV Örneği, s. 89-91.
22 Hazine-i Evrak Arşiv ve Tarih Araştırmaları Dergisi, 2021, Cilt: 3, Sayı: 3; 3-26.
Gözde Özcan
Şekil 5: YASAVİZYON Gelişmiş Arama Veri Alanları (Fotoğraf: Gözde Özcan)
Örneğin; arşiv faaliyetlerine dijital ortamda geçindiren TBMM TV Arşivi’nde,
dijital ortamda bulunan videolara erişim için YASAVİZYON isminde bir veri
tabanı kullanılmaktadır. Burada tasnif yöntemi ve içerik tanımlaması tamamen
TBMM’nin yapısına gore oluşturulmuştur. TBMM’de düzenlenen toplantı türleri
(genel kurul, basın toplantısı, komisyon toplantısı, heyet kabulü, resepsiyon benzer biçimde
TBMM’de düzenlenen diğer etkinlikler) ile kayıt zamanı ve zamanına bakılırsa bir tasnif
sistemi uygulanmaktadır. Bu tasnif yapıldıktan sonra seçilen toplantı türüne
müsait içerik tanımlaması yapılmaktadır. İçerik tanımlaması yapılan video görüntülere
erişebilmek için rahat ve girilen veri alanlarına göre düzenlenmiş gelişmiş
arama yapılabilmektedir. Böylelikle arşivde dijital ortamda yer edinen bütün videolar
bu veri tabanı üstünde toplanmakta, günlük yapılan arşivleme faaliyeti ile kullanıcılar
kolaylıkla aradıkları videolara erişebilmekte, indirebilmekte ve kullananların
tekrar kullanması sağlanmaktadır.67
67 Özcan, Görsel ve İşitsel Arşivler Kapsamında Ele Alınan Televizyon Arşivleri: TBMM TV Örneği, s. 134-137.
Televizyon Arşivlerinde Uygulanan Arşiv Politikası
Hazine-i Evrak Arşiv ve Tarih Araştırmaları Dergisi, 2021, Cilt: 3, Sayı: 3; 3-26. 23
Sonuç
Görsel ve işitsel arşivler, bilginin kaydedilmesinde ve sunulmasında görsel ve
işitsel materyallerin kullanıldığı arşivleri oluşturmaktadır. Görsel ve işitsel arşivler,
bilginin kaydedildiği ve saklandığı kayıt ortamına, kullanılan materyallere yada
üretildiği yayın kuruluşuna nazaran türlere ayrılmaktadır. Bu türlerden biri, bulunmuş olduğu
kanalın bünyesinde meydana getirilen televizyon yayınlarının film rulosu, videokaset,
DVD, harici disk, sunucu şeklinde görsel ve işitsel kayıt materyallerine kaydedilip, bu
görüntülere erişimin sağlanması için tasnif ve içerik tanımlamasının yapılarak
saklandığı ve erişime sunulmuş olduğu televizyon arşivleridir. Televizyon arşivlerinde
arşiv materyali televizyon kanalının yaptığı yayınlar cevabında üretilmekte veya
satın alma, bağış kanalıyla arşive kazandırılmaktadır.
Televizyon arşivleri televizyon kanallarında yayın sisteminin önemli parçalarından
birini oluşturmaktadır. Çünkü tv kanallarının uzun süredir düşsel
olan kesintisiz yayın, ancak tv arşivlerinde tutulan arşiv materyali
sayesinde yerine getirilebilmektedir. Bunun sağlanması için tv arşivleri,
bulunmuş olduğu kanalda sistemin bir parçası olarak işleyişini sürdürmelidir. Bu sistemde,
tv arşivlerinde birimlerde analog yada dijital ortamda üretilen ve öteki
kanallar/yayın şirketlerinden sağlanan arşiv materyalinin, kayıt ortamı ve aslî düzenine
uygun tasnifi yapılmalıdır. Erişime hazır hale gelebilmesi için erişim uçları
oluşturularak içerik tanımlamasının yapılması, kayıt ortamı ve tekniklerine nazaran
müsait fiziksel koşullarda muhafazası sağlanmalı ve çalınmasının, emniyet riskine
karşı korunması için gerekli önlemler alınmalıdır. En son adımda ise hizmet ve
görev politikaları doğrultusunda kullananların erişimine açılmalıdır.
Televizyon arşivleri kâğıt ortamında bulunan arşivlerden değişik olarak belge
üretiminde ve arşivlemede teknolojiden en fazlaca etkilenen arşiv türüdür. Gelişen
teknolojiyle birlikte ortaya çıkan her yeni ürün, bundan önceki ürünün uzun solukta
kullanılmamasına neden olmaktadır. Bunun için televizyon arşivlerinde yeni
materyallerin kullanımının yanında, öncesinden kullanılan materyallerin de restorasyonu
ve kullanımdan kaynaklı zarar görmemesi için yeni taşıyıcı ortamlara
aktarılması gereklidir. Bununla beraber arşivin herhangi bir aksaklık yada tehdit
karşısında zarar görmemesi, yok olmaması için düzenli olarak yedekleme yapılmalı
ve güvenlik tedbirleri alınmalıdır.
Sonuç olarak televizyon arşivleri kullanıcı odaklı hizmet vermektedir. Bünyesinde
bulunduğu televizyon kanalında çalışanlar ve diğer gösterim kuruluşları televizyon
arşivlerinin kullanıcı grubunu oluşturmaktadır. Televizyon arşivlerinin elinde
tuttuğu bilginin varlığı ve kıymeti onun kullanılmasıyla kanıtlanabilmektedir. Televizyon
arşivlerinde arşiv materyallerinin kullananların erişimine açılabilmesi
içinse arşiv politikası çerçevesinde arşiv ortamını oluşturarak üretilen belgelerin
tasnifini ve içerik tanımlamasını yapmak, arşiv materyallerini ortamına gore müsait
koşullarda muhafaza etmek, güvenlik riskine karşı korumak ve kullanıcıların
erişimine sunarken erişimi kolaylaştıracak katalog ve veri tabanını oluşturmak gereklidir.
Tüm bu tarz şeyleri her arşiv materyali için standart bir düzen içinde icra etmek
oldukca önemlidir. Ayrıca girilen verilerin korunmasını ve farklı veri tabanlarına
24 Hazine-i Evrak Arşiv ve Tarih Araştırmaları Dergisi, 2021, Cilt: 3, Sayı: 3; 3-26.
Gözde Özcan
aktarımını sağlayabilmek için üst veri standartları kullanmak, arşiv materyali ile
onu tanımlayan bütün bilginin aktarımını elde edecektir.
EXTENDED ABSTRACT
Archives in the world emerged after writing was found and information began to
be recorded. Archives are divided into types according to the materials produced
by the emergence of new recording media. The importance of audiovisual media
has increased with the development of media types such as radio, newspaper and
television used in the transmission of information. Thus, unlike archives containing
paper or written documents, audiovisual archives began to develop. Audiovisual
archives are archives that contain audiovisual documents as archive material.
These documents are audio and/or motion pictures, movies, videos, photographs,
posters, maps, etc. Audiovisual archives are divided into types according to the
type of material produced or the institutions where the material was produced.
These can be classified as film archives, radio and sound archives, record archives,
photographic archives, map and cartographic archives, and television archives.
Television is one of the most effective audiovisual media. Broadcasts on television
channels are recorded on audiovisual media such as tape, videocassette, DVD,
harddisc, server. Television archives were formed after the emergence and
widespread use of video recording material. Every material in the television
archives özgü the quality of scientific, cultural and legal information source and
evidence. It provides a source of audiovisual information and evidence about the
past and present. It forms an important part of the system in television channels.
Archiving of broadcasts made or produced enables television channels to broadcast
uninterruptedly 7/24.
In order to be able to access these recordings again, there must be television
archives in which the recordings are arrangement and description, kept under
protection and made available to access by means of access. In television archives,
archive material is produced with the recording live broadcasts on television
channels, prepared and broadcast news, programs and serials on video recording
media. Archival material is produced in two different media, analog and digital. In
analog media, video and audio signals are recorded on magnetic tapes. Examples of
archive material in analogue media are U-matic, Betecam, DV-Cam, DVDPro. Today,
archival material is produced digitally. In digital media, memory cards, harddiscs,
LTO, servers etc. Storage devices are used. Archival material in analogue media is
also transferred to digital media.
In order to access archive material in television archives, archive material is arrange.
This process includes controlling the arrangement of the archive material, deciding
on the appropriate arrangement method for the archive material, and organizing
it. After arrangemet, description is made. In the description, the information
reflecting the material and its connection with other materials is entered by
examining the archive material in detail, and access ends are determined. In the
description, metadata is entered for each archival material. Metadata that defines
video in analogue and digital media are: the name of the video, the date, the type
of media (video and/or audio), time, the type of production (movie, television
broadcast, news, etc.), the contributors (editor, copywriter, etc.), subject, format,
name of the people involved, etc. Metadata standards are used in the description
Televizyon Arşivlerinde Uygulanan Arşiv Politikası
Hazine-i Evrak Arşiv ve Tarih Araştırmaları Dergisi, 2021, Cilt: 3, Sayı: 3; 3-26. 25
made while reflecting the content of the archive material in television archives.
Examples of metadata standards used in television archives are IPTC, EBUCore.
In television archives, it is necessary to ensure that the archive material can be
preserved and preserved for a long time. Different preservation and protection
methods are applied for archival materials in analogue and digital media. For
archival material in analogue media, the moisture and temperature values of the
archive environment should be normal. The archive should be protected against
negative elements such as fire, flood and insects. In order to protect the archive
materials in the digital media, security measures should be taken against viruses or
cyber attacks, and protection programs should be used. In addition to the storage, a
backup system should be created using methods such as LTO, server, cloud storage.
In the last stage, there are procedures for accessing archive materials. Access
constitutes the stage in which archive materials are made available to the user
in television archives. Access vehicles such as catalogues, index and databases are
used for accessing television archives. Catalogs and indexs reflecting the content
of videotapes are used in analogue media. In the digital media, a database created
in accordance with the purposes and tasks of the television channel is used in the
informasyon entry areas. With these vehicles, users in television archives have easy and fast
access to archive material.
Kaynakça
Arşivcilik Terimleri Sözlüğü: Almanca, İngilizce, Fransızca, İtalyanca, Hollandaca, Rusça ve İtalyanca Karşılıklarıyla,
haz. Bekir Kemal Ataman, İstanbul: Librairie de Pera, 1995.
Aziz, Aysel: Radyo Televizyon Yayıncılığı (Giriş), İstanbul: Hiperlink Yayınları, 2013.
Belge Yönetimi ve Arşiv Terimleri Sözlüğü, haz. Sekine Karakaş, Fatih Rukancı ve Hakan Anameriç,
Ankara: T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, 2009.
Devlet Arşiv Hizmetleri Hakkında Yönetmelik. T. C. Resmî Gazete (18 Ekim 2019 - 30922).
EBUCore Metadata Set (EBUCore), Geneva: SP Production, 2020.
Edmondson, Ray: Audiovisual Archiving: Philosophy and Principles, Paris: UNESCO, 2016.
Harrison, Hariet W.: “The Special Problems of Cataloguing Moving Images in an Archive”, Audiovisual
Archives: A Practical Reader, yay. Haz. Helen P. Harrison, Paris: UNESCO, 1997, s. 184-192.
Harrison, Helen P.: “Audiovisual Archives”, Audiovisual Archives: A Practical Reader, yay. Haz. Helen
İnceoğlu, M. Çağrı: “Görsel-İşitsel Arşivcilik, Kültür Mirası ve Film Arşivleri”, Journel of Yaşar
University, 3(11), 2008, s. 1463-1485.
Jenkinson, Brian: “Television Archives”, Archives: A Practical Reader arasında, yay. Haz. Helen P. Harrison,
Paris: UNESCO, 1997, s. 304-312.
26 Hazine-i Evrak Arşiv ve Tarih Araştırmaları Dergisi, 2021, Cilt: 3, Sayı: 3; 3-26.
Gözde Özcan
Karayel, Mustafa Bora: Televizyon Arşivciliğinde Kullanılan Cinegy Programının Arşivsel Uygulamalar
Bakımından Yeterliliği, (Yüksek Lisans Tezi). İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü,
2016.
Kütüphane Malzemesinin Bakım ve Kullanımında IFLA İlkeleri, der. Ve haz.: Edward P. Adcock, çev.
Şekibe Nihal Somer, İstanbul: IFLA, 2011.
Myles, Stuart: TV News Archives and IPTC’s Video Metadata Hub, IPTC, 2018.
Özcan, Gözde: Görsel ve İşitsel Arşiv Türleri Kapsamında Ele Alınan Televizyon Arşivleri: TBMM TV Örneği,
(Yüksek Lisans Tezi), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2020.
Pearce-Moses, Richard: A Glossary of Archival and Records Terminology. Chicago: The Society of
American Archivists, 2005.
Rukancı, Fatih ve Koç, Hasan: “Arşivcilikte Genel Tasnif Sistemi ve Bileşenleri”, Bilgi Dünyası, 11
(2010), s. 1-21.
Souza, Celso L., Pádua, Flávio L. C., Nunes, Cristiano F. G., Assis, Guilherme T. Ve Silva, Giani D.:
“A unified approach to content-based indexing and retrieval of digital videos from television
archives”, Artificial Intelligence Research. 3 (2014), s. 49-61.
Soydal, İrem, Al, Umut ve Sezen, Umut: “İçerik Tabanlı Görüntü Erişim Sistemleri”, Bilgi Dünyası,
6(2), 2005, ss. 155-170.
Şentürk, Elif Yılmaz: “Görsel ve İşitsel Arşivler”. Bilgi Merkezleri: Kütüphaneler-Arşivler-Müzeler
içinde haz. Mehmet Ali Akkaya ve Hüseyin Odabaş, İstanbul: Hiperyayın, 2019, s. 689-729.
Tonta, Yaşar: “Bilgi Erişim Sorunu”, 21. Yüzyıla Girerken Enformasyon Olgusu: Ulusal Sempozyum
Bildirileri, 19-21 Nisan 2001, Hatay, haz. Tülay Fenerci, Oya Gürdal, Ankara: Türk Kütüphaneciler
Derneği, 2001, s. 198-207.
TS ISO/IEC 27001 Bilgi Teknolojisi-Güvenlik Teknikleri-Bilgi Güvenliği Yönetim Sistemleri-Gereksinimler,
Ankara: Türk Standardları Enstitüsü, 2017.
TS 13212 Arşiv Mekânlarının Düzenlenmesi: Genel Kurallar, Ankara: Türk Standardları Enstitüsü,
2006.
11 Sayılı Devlet Arşivleri Başkanlığı Hakkında Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi, T.C. Resmi Gazete
(16 Temmuz 2018 - 30480).
2019/12 Sayılı Cumhurbaşkanlığı Bilgi ve İletişim Güvenliği Tedbirleri Genelgesi, T.C. Resmi Gazete
(6 Temmuz 2019 - 30823).
Hazine-i Evrak Arşiv ve Tarih Araştırmaları Dergisi, 2021, Cilt: 3, Sayı: 3; 27-42. 27
Kartografik ve Fotografik
Materyallerin Arşivsel Değeri*
Archival Value of Cartographic and Photographic Materials
MEHMET KÜRŞAT DEĞER**
ÖZ
Arşivlerin niteliğini ortaya koyan mühim unsurlardan biri o arşivi meydana getiren materyallerin
taşımış olduğu değerdir. Bu kıymet daha oldukça materyalde bulunan malumat ve veri
ögeleri ile saptanabilir. Her materyal türünün taşıdığı belli başlı bilgi unsurları bulunur.
Materyaller, fiziksel ve niteliksel yapısına nazaran değişik veriler ortaya çıkararak
önem ve kıymetini artırabilir. Arşiv materyalleri arasında bulunan ve diğer materyal
türlerine göre daha oldukca teknik veriler içeren kartografik ve fotografik materyaller
bu çalışmanın temelini oluşturmaktadır. Kartografik ve fotografik materyallerin
arşivlerdeki geçmişi fazlaca eskilere dayansa dahi günümüz teknolojilerinden
de faydalanarak yeni nesil teknolojik araçlara entegre olmuştur. Bahsedilen bu iki
materyal türü bilhassa araştırmacılar için büyük bilgi erişim unsurları taşımaktadır.
Kartografik ve fotografik materyaller nispeten yazılı bilgiler içermeyen ve öteki
yazılı belgelerden ayrılan mühim malumat kaynaklarıdır. Bu çalışmada kartografik ve
fotografik materyallerin öteki materyaller türlerine göre farklılıkları ortaya konularak,
arşivler ve araştırmacılar için önemi ve kıymeti anlatım edilecektir. Nitel araştırma
yöntemlerinden durum emek vermesi araştırması yapılacaktır.
Anahtar Kelimeler: Kartografik materyal, fotografik materyal, arşivsel değer, arşivlerde
materyal türleri.
ABSTRACT
One of the important elements that reveal the quality of the archives is the value of
the materials that make up that archive. This value can usually be determined by the
information and data items found in the material. Each type of material has certain
* Makale geliş zamanı: 6 Ağustos 2021, kabul tarihi: 15 Ekim 2021, araştırma makalesi.
Bu çalışma, ismi geçen yazarın Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Bilgi ve Belge Yönetimi ABD
doktora programı kapsamında hazırlamış olduğu doktora tezi sırasında gerçekleştirilmiştir.
** Arş. Gör., Atatürk Üniversitesi Kriz Yönetim Merkezi Koordinatörlüğü Erzurum/Türkiye, kursat.Deger@
atauni.Edu.Tr. Doktora Öğrencisi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Bilgi ve Belge Yönetimi
Amerika Ankara/Türkiye. ORCID ID
Mehmet Kürşat Değer
28 Hazine-i Evrak Arşiv ve Tarih Araştırmaları Dergisi, 2021, Cilt: 3, Sayı: 3; 27-42.
Elements of knowledge that it carries. Materials can increase their importance
and value by revealing different bilgi according to their physical and qualitative
structure. Cartographic and photographic materials, which are among the archive
materials and contain more technical bilgi than other types of materials, biçim
the basis of this study. Even though the history of cartographic and photographic
materials in archives goes back to very old times, they have been integrated into
new generation technological tools by taking advantage of today's technologies.
These two material types mentioned carry great information elements especially
for researchers. Cartographic and photographic materials are important sources
of information that relatively do not contain written information and differ
from other written documents. In this study, the differences of cartographic and
photographic materials according to other types of materials will be revealed, and
their importance and value for archives and researchers will be expressed. Case
study research which is one of the qualitative research methods will be conducted.
Keywords: Cartographic material, photographic material, archival value, types of
material in archives.
Arşivleri bir ehemmiyet sırasına dercetmek çok zordur. Ancak arşivleri oluşturan
belge ve/yada materyallerin taşıdıkları kıymet ve ehemmiyet farklılık gösterebilir.
Bir materyalin arşiv malzemesi olabilmesi için bazı nitelikler taşıması gerekmektedir.
A Glossary of Archival and Record Terminology’de arşiv malzemeleri için “kamu
yada özel bir kişi, aile veya kurum tarafından, içerdikleri bilgilerde yer alan kalıcı
değer sebebiyle yada bunların işlev ve sorumluluklarının kanıtı olarak korunan,
işlerinin yürütülmesi esnasında açılan yada alınan materyaller” olarak
tanımlama yapılmıştır. Arşivsel değer kavramı ise “kayıtların, içerdikleri yönetimsel, yasal,
mali, kanıta dayalı yada tarihsel bilgilere dayalı olarak devam eden korumalarını
haklı kılan başlayan yararlılığı yada önemi” olarak tanımlanmaktadır.1 Rukancı’ya
göre arşiv belgesi ve arşivsel değer terimleri şöyleki tanımlanmaktadır:
Arşiv belgesi (records), idari ve / veya entelektüel kullanımı sebebiyle saklanıp
düzenlenen arşivsel değere sahip belgedir. Arşivsel değer belgenin niteliği ve tesir
alanına bakılırsa birçok bileşenden oluşabilmektedir. Bu bileşenleri değerlendiren arşiv
uzmanı, ulaştığı sonuca bağlı olarak belgenin arşivde hangi süreyle yahut sınırsız
olarak korunması kanaatine varır.2 Bu kanaatin netleşmesi ise belgeye arşiv
belgesi niteliği kazandıran yönetsel, kanıtsal, mali, tarihi, kültürel, antik, kendine
has (tinsel), yasal, parasal (maddi) birçok özelliğin belgede varlığı ya da geçerliliği
ile olası olacaktır.3 Genel olarak bu tanımlarda da belirtildiği suretiyle
1 Richard Pierce-Moses, A Glossary of Archival and Record Terminology, (Chicago: The Society of American Archivists,
2005), s. 28.
2 Belge Yönetimi ve Arşiv Terimleri Sözlüğü, haz. Sekine Karakaş, Fatih Rukancı ve Hakan Anameriç, (Ankara, T.C.
Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, 2009), “Arşiv belgesi” ve “Arşivsel kıymet” s. 4-6.
3 Fatih Rukancı, “Arşiv Belgelerimizin Kanıtsal Değeri: XIX. Yüzyılın İkinci Yarısında Osmanlı'da Gayr-i
Müslim Tebaa'ya İlişkin Örnekler”. Osmanlı Coğrafyası Kültürel Mirasının Yönetimi ve Tapu Arşivlerinin Rolü Uluslararası
Kongresi Bildirileri (Cilt 2) İstanbul 21-23 Kasım 2012=International Congress of "The Ottoman Geopolitics
Management Of Cultural Archive Heritage and Role of Land Registry Archives" 21-23 November
2012 İstanbul içinde (493-509). Ankara: T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı Tapu ve Kadastro Genel MüdürKartografik
ve Fotografik Materyallerin Arşivsel Değeri
Hazine-i Evrak Arşiv ve Tarih Araştırmaları Dergisi, 2021, Cilt: 3, Sayı: 3; 27-42. 29
çoğu zaman zamanı değer ve delil kıymeti sebebiyle tutulan ve arşivleri gerçekleştiren belge
türleri arasında da en dikkat çeken materyaller içinde kartografik ve fotografik
materyaller gösterilebilir.
Fotoğrafların ve kartografik materyallerin basılı ve yazılı belgelerden ayrılmış olduğu
birçok özelliği vardır. Kartografik ve fotografik materyalleri öteki materyal türlerinden
ayıran en mühim özelliği bu materyallerin oldukça fazla teknik malumat içermesidir.
Bu materyaller taşıdıkları bilgi erişim unsurları nedeniyle birçok farklı alanda
araştırmacının çalışmalarına destek olmaktadır. Arşivlerin önemli bir rolü
arşiv malzemesini ayıklamak, saklamak, imha etmek haricinde mümkün olan materyallerini
hizmete sunmaktadır. Teknik bilgilere ve niteleme unsurlarına sahip,
bununla birlikte çalışmaya mevzu olan kartografik ve fotografik materyallerin doğru
nitelenmesi bu açıdan mühimdir.
Yöntem
Bu çalışmada, nitel araştırma yöntemlerinden durum emek harcaması araştırması yapılmıştır.
Duruma ait derinlemesine bir seka sunma iyi bir nitel durum
çalışmasının ayırıcı bir özelliğidir. Bunu gerçekleştirmek için araştırıcı mülakatlardan
gözlemlere, dokümanlardan, görsel-işitsel materyallere kadar birçok veri
çeşidi toplar.4 Durum çalışması deseni olarak açıklayıcı vaziyet emek vermesi kullanılmıştır.
Durum çalışmasının değerlendirme araştırmalarında önemli bir yeri vardır.
En azca beş farklı uygulama bulunmaktadır. En mühim olanı açıklamadır (explain).
Burada deneysel yollarla araştırmak için oldukca komplike olan durumlarda reel yaşam
durumlarındaki sebepsel bağları açıklamaya çalışılır.5 Kartografik ve fotografik
materyallerin arşivlerin için durumunu ortaya dercetmek amacıyla belgesel tarama
yöntemiyle literatür taraması ve doküman analizleri yapılmış olup mevzu görsel
materyallerle desteklenmiştir.
Kartografik Materyaller
İnsanlık tarihine istikamet veren mühim gelişmeler çoğu zaman coğrafi keşiflerle gerçekleşmiştir.
Bu keşiflerin gerçekleşebilmesi için kâşiflere yol yayınlayan en mühim
kaynak şüphesiz haritalar olmuştur. Harita terimi, insanın belirli bir bölgedeki
sabit varlıkları işaretleyebilmek amacıyla çeşitli çizim faaliyetlerinde bulunmuş olduğu
önemli bir materyal türü olarak tanımlanabilir. Haritalar, araştırmacıların
tasvir etmek istediği muayyen bir bölgede bulunan coğrafi nesnelere ilişkin olan tüm bilgilerin
özel işaret vasıtasıyla gösterilmesi ve konumlandırmasıyla elde edilen matbu
ve/veya elektronik formatta eserlerdir.6 Haritacılık kısaca kartografya faaliyetleri fazlaca
lüğü Arşiv Dairesi Başkanlığı, 2013.
4 John W. Creswell. Nitel Araştırma Yöntemleri: Beş Yaklaşıma Göre Nitel Araştırma ve Araştırma Deseni (Siyasal
Kitabevi, Ankara, 2013), 98.
5 Berrak Aytaçlı, “Durum Çalışmasına Ayrıntılı Bir Bakış”, Eğitim Bilimleri Dergisi, 3, no.1 (2012): 3.
6 Yasin Şeşen ve Derya Çankaya, “Türkiye’de Bilgi Kaynağı Olarak Kartografik Materyal Bulunduran Devlet
Kurumlarının Dermelerinin İçerik Analizi”, Bilgi Merkezleri: Sağlık ve Afet Yönetimi, ed. Alpaslan Hamdi Kuzucuoğlu
(İstanbul: Hiperlink Yayınları, 2020), 68.
Mehmet Kürşat Değer
30 Hazine-i Evrak Arşiv ve Tarih Araştırmaları Dergisi, 2021, Cilt: 3, Sayı: 3; 27-42.
Eski zamanlara dayanmaktadır. Tarih öncesi dönemlerde malum en eski haritalardan
biri Çatalhöyük Haritası’dır. Çatalhöyük Haritası, emin tarihlemenin yapılabildiği
haritalardan biridir. James Mellaart ve kadrosu, radyokarbon-14 olarak bilinen bir
tarihleme tekniği ile yerleşimi MÖ 6200 ± 97 olarak tarihlendirebildi.7
Resim 1. Ankara Anadolu Medeniyetleri Müzesinde Sergilenen Dünyanın En Eski Haritası8
Kartografik materyaller harita, atlas, küre, 3d harita ve arazi modelleri
şeklinde grafik olarak sunulan verileri ifade etmektedir.9 Kartografik materyaller
arasında bilhassa haritalar tarihi, kültürel, sanatsal değerleri nedeniyle yıllardan beri
arşivler, müzeler, kütüphaneler için kıymetli malzemeler arasında yer verilmiştir. Dolayısıyla
harita koleksiyonları üzerine önemli emekler yapılmıştır. Amerikalı tarihçi
Thomas Day Goodrich’in “Early Islamic and Ottoman Maps at Yale”, “Old
Maps in the Library of Topkapi Palace in Istanbul”; Hakan Anameriç’in “History
of Maps and Important Map Collections in Turkey” çalışmaları harita koleksiyonları
üzerine yapılmış çalışmalardandır. Kültürel, tarihi ve sanatla alakalı değerleri
haricinde kartografik materyaller askeri ve yönetimsel değerler de taşımaktadır. Türkiye’de
arşivlerinde birçok kartografik materyal barındıran birtakım kurumlar bulunmaktadır.
Bunlar: Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, Harita Genel Müdürlüğü, Tapu ve Kadastro
Genel Müdürlüğü, DSİ10 Harita Şube Müdürlüğü, MTA11 Genel Müdürlüğü şeklinde
kurumlardır.
Haritalar çeşitli faaliyetler ve insanlığın bilgi birikimiyle ortaya koyduğu tasavvur
kaynaklarındandır. Tasarımın temelini oluşturan “problem çözümü”, metot olarak
haritalandırmayı benimser, bu sebeple haritalandırma, problemi tanımlayabilmeye
7 Türkay Gökgöz. "Cartographic Properties and Current Situation of the Oldest Picture Map in Çatalhöyük",
The Portolan, vol. 75, no.2 (2009): 43-49.
8 Hakan Anameriç, “History of Maps and Important Map Collections in Turkey”. 30th MELCOM (Middle East
Libraries Committee) International Conference, 2008.
9 https://www.Loc.Gov/acq/devpol/colloverviews/geography.Html
10 Devlet Su İşleri
11 Maden Tetkik ve Arama
Kartografik ve Fotografik Materyallerin Arşivsel Değeri
Hazine-i Evrak Arşiv ve Tarih Araştırmaları Dergisi, 2021, Cilt: 3, Sayı: 3; 27-42. 31
ve genel resmi çıkarmaya destek sağlar. Bir tasarım problemini anlayabilmek için
problemin bütünü ve bilgileri görebilmek icap eder. Bu detayları alt alta yazılı olarak
sıralamak ehil olmayabilir, bunun yerine maddeleri tüm ilişkileriyle beraber
ele almak problemi daha net görebilmeyi sağlar. Ortaya çıkan şey, soyut problemin
detaylarıyla, yol ayrımları ve dallandırmalarıyla kuşbakışı olarak somutlaştırılmasıdır.
12
Haritacılık faaliyetleri de teknolojik gelişmelerle değişime ve dönüşüme uğramıştır.
Duvarlara çizilerek başlayan haritacılık serüveni, hava fotoğrafları, coğrafi
bilgi sistemleri, sayısal haritalara kadar uzanmıştır. Bilginin çeşitlenen kayıt ortamları
arşivciliğin de bu yönde gelişmesine niçin olmuştur. Kartografyanın teknik
bir alan olması nedeniyle ortaya çıkan bilgi ürünleri de teknik bilgiler ve detaylar
içermektedir. Bu sebeple kartografik materyallerin önemli bir derme malzemesi
olduğu arşivlerde doğru nitelenebilmesi büyük bir ehemmiyet taşımaktadır. Haritalar
üzerinde diğer kaynaklara göre farklı olabilecek bilgi unsurları şu şekilde sıralayabiliriz:
y Ölçek bilgisi
y Semboller
y İzdüşüm tipi
y Koordinatlar
y Harita formatı
Kartografik materyallerin haiz olduğu teknik bilgi erişim unsurları, malumat
merkezlerinde uygulanan kataloglama kurallarında özel çalışmaların yapılmasına
sevk etmiştir. ISBD13 İnceleme Grubu, monografik eserler, kitap dışı materyaller,
matbu müzik eserleri, elektronik kaynaklar, süreli yayınlar şeklinde birçok alt standartlar
için emek harcamalar yapmıştır. Bunlardan biri de çalışmaya konu olan materyal
türlerinden kartografik materyaller için hazırlanan ISBD (CR-Cartographic Resources)’
dir. Uluslararası Kütüphane Dernekleri ve Kurumları Federasyonu (IFLA)14
tarafınca ISBD (CR) 1987 yılında yayımlanmıştır. Türkiye’de kartografik materyaller
için mühim olacak çalışmalardan biri de, 1968 senesinde Mükerrem Kunkut
tarafından hazırlanan Harita ve Atlasların Tasnif ve Kataloglama Kaideleri kitabıdır. Kataloglama
ile ilgili geliştirilen bazı genel standartlarda kartografik materyallere
özgü bazı unsurlar yer alabilmektedir. Örneğin MARC2115de 006, 007, 008, 110,
255, 300, 336, 337, 338, 490, 507, 522 ve 650 benzer biçimde alanlar yer almaktadır. Belirtilen
alanlarda kartografik materyallerin taşımış olduğu malumat erişim unsurlarına gore veri girişi
12 Melike, Taşçıoğlu, “Kartografiden Günümüz Harita Tasarımına Yeryüzünün Kağıttaki Grafik Yansıması”,
Art-e Sanat Dergisi, (Kasım-Aralık 2013): 1.
13 International Standard Bibliographic Description
14 International Federation of Library Associations and Institutions
15 Machine Readable Cataloging 21
Mehmet Kürşat Değer
32 Hazine-i Evrak Arşiv ve Tarih Araştırmaları Dergisi, 2021, Cilt: 3, Sayı: 3; 27-42.
Tarih ve arşiv
YanıtlaSil