Televizyon Arşivlerinde Uygulanan Arşiv Politikası

Arşiv Politikası



 Görsel ve işitsel arşivler, değişen teknolojinin gelişmesiyle çeşitlenen görsel ve işitsel medya

araçlarının ürettiği materyallere bakılırsa türlere ayrılmaktadır. Görsel ve işitsel arşiv

türlerinden birini bulunduğu televizyon kanalında sistemin bir parçası olarak

işleyen televizyon arşivleri oluşturmaktadır. Televizyon arşivleri, teknolojik gelişmelerle

bağlantılı olarak XX. Yüzyılın ortalarında oluşmaya başlamıştır. Televizyon

arşivlerinde bulunan kayıt ortamları da bu gelişmelerle bağlantılı olarak değişmiştir.

Ilk başlarda analog ortamda başlamış olan arşivleme faaliyetleri günümüzde dijital

ortamda devam etmektedir. Bu çalışmada televizyon arşivi terimi, televizyon

arşivlerinin önemi, videoların üretiminde kullanılan video kayıt ortamları ve formatlarından

bahsedilmiştir. Bununla beraber tv arşivlerinde arşiv belgesinin

üretimi ve sağlanması, tasnifi, tanımlaması, muhafazası, erişimi olmak üzere

arşivlerin hizmet vermesini elde eden beş mühim nokta ele alınmıştır.

Anahtar Kelimeler: Görsel-işitsel arşivler, televizyon arşivleri, analog ve dijital ortam,

televizyon arşivlerinin politikası



Yazının bulunması ve malumat kayıt ortamlarının oluşması ile insanlar sahip oldukları

ve ürettikleri bilgiyi kendi hafızası haricinde değişik taşıyıcı ortamlara kaydetmeye

başlamıştır. Böylelikle arşivleme faaliyetleri ortaya çıkmış, günümüze kadar

yeni kayıt ortamlarının oluşmasıyla değişikliğe uğramıştır. Bu konum arşivlerin

ürettiği ve barındırdığı materyallere göre türlere ayrılmasına neden olmuştur.

Teknolojinin gelişmesine bağlı olarak günümüzde bilginin iletilmesinde medya

öne çıkmaktadır. Medya; “Gazeteler, televizyon ve radyo olmak üzere bir bütün halinde

kitle kontakt endüstrisi”ni oluşturmaktadır.1 Medya türlerinden görsel ve işitsel medyanın

artan önemi ve kültürel mirasın bir parçası haline gelmesiyle kâğıt yahut

yazılı ortamdaki belgeleri içeren arşivlerden farklı olarak görsel ve işitsel arşivler

de gelişmeye başlamıştır.


Görsel ve işitsel arşivler, Arşivcilik Terimleri Sözlüğü’nde yer edinen tanımlamaya

gore “Formatına bakılmaksızın sesli ve görüntülü her türlü evrakları/arşivleri ile bunların

ilgili metinsel evrakları/arşivleri” şeklinde anlatım etmektedir.2 Ray Edmondson tarafınca

meydana getirilen tanımlamaya bakılırsa ise; “görsel-işitsel belgeleri ve/veya mirası toplayarak,

koruyarak ve tanıtarak yöneten, görsel-işitsel belgelere ve/veya görsel-işitsel mirasa erişimi

sağlamak için yasal veya başka bir yetkiye sahip organizasyon ya da bu organizasyonun bir

bölümü”dür.3

Görsel ve işitsel arşivlerin düşünce olarak ortaya çıkışı, XIX. Yüzyılın sonucunda

görüntülerin filmler üzerine kaydedilmesini sağlayan sinematograf cihazının bulunmasına

dayanmaktadır.4 Görsel ve işitsel arşivler, her ne kadar XIX. Yüzyılın

sonlarında ortaya çıksa da görsel ve işitsel kayıt materyallerinin üretimine bağlı

olarak XX. Yüzyılın ortalarında gelişme göstermiştir. Günümüze kadar gelen süreçte

görsel ve işitsel arşivler genel hatlarıyla şu tür materyalleri barındırmaktadır:

1 Richard Pearce-Moses, A Glossary of Archival and Records Terminology, (Chicago: The Society of American

Archivists, 2005), s. 245.

2 Arşivcilik Terimleri Sözlüğü: Almanca, İngilizce, Fransızca, İtalyanca, Hollandaca, Rusça ve İtalyanca Karşılıklarıyla,

haz. Bekir Kemal Ataman, (İstanbul: Librairie de Pera, 1995), s. 46.

3 Ray Edmondson, Audiovisual Archiving: Philosophy and Principles, (Paris: UNESCO, 2016), s. 28.

4 Elif Yılmaz Şentürk, “Görsel ve İşitsel Arşivler”. Bilgi Merkezleri: Kütüphaneler-Arşivler-Müzeler, yay. Haz.:

Mehmet Ali Akkaya ve Hüseyin Odabaş, (İstanbul: Hiperyayın, 2019), s. 694.

Televizyon Arşivlerinde Uygulanan Arşiv Politikası

Hazine-i Evrak Arşiv ve Tarih Araştırmaları Dergisi, 2021, Cilt: 3, Sayı: 3; 3-26. 5

y Radyo ve televizyon yayınlarında kaydedilmiş veya prodüksiyonu yapılmış

ses ve/yada hareketli sahneler, filmler, videolar,

y Endüstriyel, kültürel, tarihî, teknik veya farklı özellikleri sebebiyle

mühim görsel ve işitsel belgelerle ilgili nesneler, çalışmalar: film, yayın

ve/veya kayıt endüstrisiyle alakalı senaryolar, filmler, fotoğraflar, posterler,

el yazısı not, müsvedde vb. Ile edebî eserler,

y Edebî ve sanatla alakalı olmayan grafik materyal, slayt, resim, harita gibi

görsel emekler.5

Görsel ve işitsel arşivlerin bazılarında her türlü görsel ve işitsel materyal mevcutken,

bazıları üretilen görsel ve işitsel materyalin yalnızca muayyen türleri üstüne

yoğunlaşmakta, bir bölümü ise bu materyallerin üretildiği televizyon, radyo kuruluşlarına

bakılırsa yapılanmaktadır. Bu açıdan bir sınıflama yapılacak olunursa görsel

ve işitsel arşiv türlerini:

y Film arşivleri

y Radyo yada ses arşivleri

y Plak arşivleri

y Fotoğraf arşivleri

y Harita ve/yada kartografik arşivler

y Televizyon arşivleri

olarak sınıflandırmak mümkündür.6

Görsel ve işitsel arşivler kapsamında Türkiye’de en güzel örneklerden birini

“Prof. Sami Şekeroğlu Sinema-TV Merkezi” oluşturmaktadır. Burada Prof. Sami

Şekeroğlu tarafınca akademiye geldiği ilk yıllardan itibaren gönüllü olarak haiz

çıktığı, kültürel mirasın bir parçası olan beyaz perde filmleri yer almıştır. Prof. Sami

Şekeroğlu tarafınca ülkemizde ilk film arşivi kurulmuş, arşiv bünyesinde filmlerin

restorasyon emekleri başlatılmış ve filmler koruma altına alınmıştır. Bu

merkez 1973’te FIAF’a7 (Uluslararası Film Arşivleri Federasyonu) asil ve yetkili üye

olmuştur.8 Günümüzde Türkiye’de FIAF’a üye tek kurumdur.

Televizyon Arşivleri

Radyonun bulunmasından sonrasında ses öğesine görüntü öğesinin eklenmesi ile

ortaya çıkan televizyon, amme yararına sunulan mühim bir kitle kontakt ve görsel-

işitsel medya aracıdır.9 Yaşanılan olaylar, tarihî, kültürel ve sanatla alakalı mamüller

televizyon vesilesiyle görüntülenebilir ve işitilebilir hale gelmektedir. 


Haberler, siyasî ve aktüel vakalar, spor faaliyetleri, kültürel ve sanat içerikli etkinlikler,

filmler, diziler ve bunun şeklinde pek çok canlı ve kayıttan/naklen gösterim tv

aracılığıyla aktarılmaktadır. Televizyon, günümüzde hem farklı türde bilginin toplumsallaştırıldığı

bununla beraber bu bilgi ile oluşan/açılan kültürel mirasın aktarımında

kullanılan mühim bir teknolojidir. Bu hususi durumunu tv arşivleri sayesinde

kazanmaktadır.


Mustafa Bora Karayel’e gore televizyon arşivleri; “Bir tv kanalı bünyesinde

üretilen yada dışarıdan alınan görüntülerin ve bu görüntülere ilişkin bilgilerin toplanmasını, düzenlenmesini,

korunmasını ve yine kullanımını elde eden birimler” olarak tanımlanmıştır.10

Diğer bir tanıma nazaran ise televizyon arşivleri; “Televizyon kanallarında yapılan yayınların

film rulosu, videokaset, DVD, harici disk, sunucu şeklinde görsel ve işitsel kayıt materyallerine

kaydedildikten sonra, bu görüntülere erişilebilmesi için tasnifinin, içerik tanımlamasının

yapılarak saklandığı ve erişime sunulmuş olduğu arşivlerdir.”11

Tarihsel sürecine bakıldığında televizyon arşivlerinin XX. Yüzyılın ortalarında

oluşturulmaya başlandığı görülmektedir. Sanılanın aksine televizyon arşivleri,

tv yayınlarının yapılmaya başlamasından derhal sonrasında oluşum gösterememiştir.

Bunda görüntü kayıt materyallerinin televizyon yayıncılığının başladığı

dönemde olmaması, ilk kayıt materyallerinin ortaya çıktığındaysa pahalı olmasından

ötürü üzerine birçok defa değişik görüntülerin kaydedilmesi gibi durumlar

müessir olmuştur.12

Bu mevzuda dünyada en büyük televizyon yayını koleksiyonlarından birine haiz

olan BBC (British Broadcasting Corporation) Televizyon Arşivi misal olarak

verilebilir. BBC Televizyon Arşivi, koleksiyonunda 1,5 milyondan fazla materyal

barındırmaktadır. BBC yayın dünyasına 1922’de başlamasına karşın BBC Televizyon

Arşivi’ndeki ilk materyaller film şeridi halinde 1946 yılının sonuna aittir. Televizyon

arşivinde kayıtlar düzenli olarak 1948’den itibaren saklanmaya adım atmıştır.13

Bunun başlıca nedenleri;

y Hiç kayıt yapılmaması: Radyo ve televizyonculuğun ilk yıllarında, yayınların

çoğunlukla canlı olarak yapılması ve yayın kaydetme araçlarının

hemen hemen mevcut olmaması,

y Kayıt yapmanın maliyetli olması,

y Arşiv oluşturma gerekliliğinin bulunmaması,

y Üretilen görüntülerin tekrar kullanım değerinin bilincinde olunmaması

ve ticari fırsat olarak görülmemesi,

10 Mustafa Bora Karayel, Televizyon Arşivciliğinde Kullanılan Cinegy Programının Arşivsel Uygulamalar Bakımından

Yeterliliği, (Yüksek Lisans Tezi), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2016, s. 38-39.

11 Gözde Özcan, Görsel ve İşitsel Arşivler Kapsamında Ele Alınan Televizyon Arşivleri: TBMM TV Örneği, (Yüksek

Lisans Tezi), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2020, s. 39.

12 Özcan, Görsel ve İşitsel Arşivler Kapsamında Ele Alınan Televizyon Arşivleri: TBMM TV Örneği, s. 40-41.

Televizyon Arşivlerinde Uygulanan Arşiv Politikası

Hazine-i Evrak Arşiv ve Tarih Araştırmaları Dergisi, 2021, Cilt: 3, Sayı: 3; 3-26. 7

y Dijital arşive geçmeden önce kayıtların kaybolması ya da çalınması,

olarak gösterilmiştir.14

Ülkemizde ise tv arşivi açısından ilk örneklerden biri, TRT (Türkiye

Radyo Televizyon Kurumu) Televizyon Arşivi’dir. TRT’de gösterim yaşamı, 1964’te radyo

yayınlarıyla 31 Ocak 1968 tarihinde ise deneme tv yayınlarıyla başlamıştır.15

TRT’de arşiv oluşumu, 1964’te başlamış bulunmasına karşın; arşivleme faaliyetlerini

sağlayan manyetik gizleme ortamı teknolojilerinin gelişmemesi ve gelişen teknolojilerin

sağlanmasının çok maliyetli olması şeklinde sebeplerden ötürü 1980’li

yıllara kadar arşivlenen materyal çok azdır. Bu süreye kadar arşivde canlı yayınların

kayıtları bulunmamakta, arşivde bulunan materyal ise prodüksiyonu yapılmış

yayınlarla sınırlıdır.16

1950’li yıllardan itibaren gelişen televizyon arşivleri, arşiv materyali ve arşivleme

yöntemlerine bağlı olarak yazılı yada matbu belgeden ziyade, geleceğe televizyon

kanallarında üretilen görsel ve işitsel deliller sunmaktadır. Televizyon arşivlerinde

bilgi ve verinin aktarılmasında film, bant, videokaset benzer biçimde görsel ve işitsel

materyaller kullanılmaktadır. Bu materyaller teknolojik gelişmelere bağlı olarak

değişmiş, birbirinden değişik bilgi kayıt ve erişim ortamları ortaya çıkmıştır.

Televizyon arşivlerinin genel hatlarıyla analog ve dijital ortam olmak suretiyle iki

farklı arşiv ortamı bulunmaktadır. Televizyon arşivleri ilk olarak analog ortamda

üretilen arşiv materyalinden oluşmaktadır. Analog ortamda 35 mm, 16 mm filmler,

Betacam,17 U-matic18 şeklinde farklı formatta videokaset ve filmler bulunmaktadır.19

Son yirmi yıldır, görüntüleme ve kayıt sistemlerinde yaşanan gelişmelere bağlı

olarak dijital ortama geçilmesiyle görüntülerin kaydedilmesi için SD kartlar ve

harddiskler kullanılmaktadır. Bunların içine büyük boyutlarda video, resim

kaydedilebilmekte ve bilgisayara bağlanarak içinde yer alan belgelere erişilebilmektedir.

Ayrıca tv yayıncılığı alanında geliştirilen robot kameralarla

direkt depolama alanına videolar kaydedilebilmektedir. Bunlar vasıtasıyla ham

halde gelen videoların; dijital ortamda yer alan sunucu, LTO (Linear Tape Open),

veri tabanı, bulut depolama gibi depolama ve erişim ortamlarına aktarımı sağlanmaktadır.

Doğrudan dijital ortamda üretilen videolarla beraber, günümüzde analog

ortamda bulunan videoların da dijital ortama aktarımı yapılmaktadır.



Televizyon Arşivlerinin Önemi

Her kurumun arşivi, vermiş olduğu hizmetleri ve yaptığı çalışmaları ürettiği

belgelerle yansıtmaktadır. Belge; “Kamu müessese ve kuruluşları ile reel ve tüzel kişilerin

iş ve işlemleri neticesinde oluşan, üretim biçimleri ve donanım ortamları ne halde olursa

olsun bir bilgiyi içeren yazılmış, çizilmiş, resmedilmiş, görüntülü, sesli veya elektronik kayıt”-

tır.20 Kurum arasında üretilen belgelerin ortaya çıkarılması ve yenilerinin üretilmesi

arşivlerin varlığıyla sağlanmaktadır. Bu açıdan “Arşivlerin varlık nedeni, haiz oldukları

orijinal malumat kaynaklarını uygun koşullarda koruyarak gerektiğinde bu kaynaklardan yararlanılmasını

sağlamaktır. Bunu gerçekleştirmek için arşiv materyallerini bir stok olmaktan

kurtararak arşivlerin bir malumat merkezine dönüştürülmesi gerekir.”21

Görsel ve işitsel arşiv türlerinden olan televizyon arşivlerinin varlık sebebi,

analog veya dijital ortamda sahip olduğu video, ses, fotoğraf gibi görsel ve işitsel

materyallerle günümüz ve geçmiş ile alakalı görsel-işitsel bilgi kaynağı ve deliller

sunmaktır. Televizyon kanallarında yapılan ve tv arşivlerinde arşivlenen

her gösterim ilmi, kültürel, hukukî olarak malumat deposu ve/yada kanıt niteliğine

haizdir. Bu arşivler, bir tv kanalında sistemin ana parçalarından birini

oluşturmaktadır. Bağlı olduğu televizyon kanalının vizyonunu, görevlerini,

çalışmalarını özetlemekte, yapmış olduğu yayınlar ve tv kanalının geçmişi

tv arşivleri ile yansıtılabilmektedir. Ayrıca yeni videolar, üretilmiş videoların

arşivlenerek kullananların yararlanmasına sunulmasıyla üretilebilmektedir.

Televizyon arşivlerinde, diğer arşiv türlerinden değişik olarak kaydedilen videoların

üretildiği zamanda tasnifinin ve tanımlamasının yapılarak gerekli fiziksel

koşullarda korunması çok önemlidir. Sistemli olarak bu yapılmadığında arşiv

belgesinin kaybolmasına yani hiç üretilmemiş duruma gelmesine niçin olmaktadır.

Televizyon kanallarında arşiv, var olan ve üretilen materyalin tertipli hale

gelmesini, böylelikle sistemin işlemesini ve kullanıcıların taleplerinin karşılanmasını

sağlamaktadır. Televizyon arşivleri bulunduğu televizyon kanalı içinde

dinamik bir yapı sergilemektedir. Arşiv materyalinin üretiminin ve arşivleme faaliyetlerinin

sürekli yapılmasının yanında, kullanıcıların ve kanalların arşivlerden

yararlanması da devamlılık göstermektedir.

Televizyon kanalları günümüzde 7/24 gösterim yapmaktadır. Kesintisiz yayının

yapılabilmesi için hem ekonomik açıdan bununla beraber sürekli yapılacak yayın bulunmadığından

muayyen zamanlarda arşivlerde bulunan videolardan yararlanılarak gösterim

yapılmaktadır. Yani tv kanallarında gösterim politikasına müsait olarak

sürekli yayın yapılabilmesi için televizyon arşivlerinin ve arşiv sisteminin oluşturulması

çok önemlidir.



Televizyon Arşivlerinin Politikası

Televizyon arşivleri, geleceğe geçmiş ve günümüzle ilgili görsel ve işitsel bir

hazine sunmaktadır. Televizyonlarda üretilen yayınlar yeniden kullanıldığı ve yayımlandığı

için, kâğıt ortamında bulunan müessese arşivlerinde olduğu benzer biçimde, ayıklama,

imha yada devir teslim süreleri bulunmamaktadır. Bünyesinde bulunduğu tv

kanalının yayın politikası ve yayın kurulu kararlarına gore arşiv materyali

olarak süresiz saklanabilmektedir.

Televizyon arşivlerinde bulunan görsel ve işitsel materyalin toplanması, düzenlenmesi,

organizasyonu, erişimi, güvenliği, muhafazası ve arşiv politikaları

belge ortamındaki klasik arşivden farkına varır.23 Bunun için tv arşivlerinde,

arşiv materyalinin korunabilmesi ve tekrar yararlanılabilmesi için bir arşiv sistemi

oluşturulmadır. Televizyon arşivlerinde açılan bu sistemin işlemesi için

televizyon kanalı tarafınca belirlenen politikaya nazaran üretilen videoları toplamak,

bilgi kaynağı olarak yönetmek, tasnifini, çözümleme ve özetlemesini yapmak, video bölümleme,

içerik tabanlı video indeksleme ve arama yöntemlerini geliştirmek gereklidir.

24 Arşiv belgeleri bu adımlardan sonrasında kullanıcıların yararlanması için erişime

sunulmaktadır.


A. Belge Üretimi ve Sağlama

Televizyon arşivlerinde, tv kanallarında hazırlanıp piyasaya çıkan haberlerin,

programların, dizilerin video kayıt ortamlarına (analog yada dijital) kaydedilmesiyle

arşiv materyali üretilmektedir. Televizyon arşivlerinde, televizyon

kanallarının kendi ürettiği arşiv materyalinin yanında başka kanallardan, gösterim

şirketlerinden yahut devlet kurumlarından açık artırmada yada doğrudan satın

alma, bağış ve devir gibi yöntemlerle televizyon kanalına sağlanan arşiv materyali

de bulunmaktadır.


Gözde Özcan

yazılımlar da güncellenmektedir.26 Televizyon arşivlerinde ilk video kayıtlar ve arşiv

materyalleri dijital ortamın gelişmediği zamanlarda analog ortamda üretilmiştir.

Analog ortamda fazlaca çeşitli tarz ve özellikte ses ve/veya video bilgilerini taşıyan

manyetize kaplamalı polyester şeritten oluşan açık makara şeklinde bantlar/

videokasetler kullanılmaktadır.27 Bu materyalde bulunan manyetik katman, video ve

ses sinyalini kaydederek depolama özelliğine sahiptir.

Teknolojinin bu alanda gelişmesiyle farklı özelliklere haiz bant/videokasetler

ortaya çıkmıştır. Kayıt türü, kayıt tekniği, kullanılan kayıt teknolojisi, görüntü kayıt

süresi benzer biçimde özelliklerine göre zaman içinde çeşitlenmiştir. VHS kasetleri, U-matic, Betamax,

Betacam, Video2001 değişen teknolojinin gelişmesiyle çeşitlenen analog ortamdaki

arşiv materyali türlerine örnek olarak verilebilir.28 Bu kayıt teknolojisinin ortaya

çıkmasıyla tv arşivleri gelişmeye ve belge üretimi yapılmaya başlanmıştır.

Ses ve görüntüleri kaydetmenin yanında seyretme, videoyu yavaşlatma, hızlandırma,

ileri yada geriye sarma, çoğaltma şeklinde imkânlar da sunmaktadır.



Günümüzde videolar dijital formatta üretilmektedir. Video kayıt araçları olarak

bellek kartları, SD kartlar, harddiskler, LTO (Linear-Tape Open) kasetler, sunucular

şeklinde depolama araçları ile video ve ses aktarımı, düzenlenmesi, çoğaltılması,

kullanımı için bilgisayar donanımları ve yazılımları kullanılmaktadır. Donanım

ve yazılımlar aracılığıyla videolar dijital ortamda üretilip dijital ortamda kaydı

26 Özcan, Görsel ve İşitsel Arşivler Kapsamında Ele Alınan Televizyon Arşivleri: TBMM TV Örneği, s. 42.

27 Edmondson, Audiovisual Archiving: Philosophy and Principles, s. 16.



Televizyon Arşivlerinde Uygulanan Arşiv Politikası

Hazine-i Evrak Arşiv ve Tarih Araştırmaları Dergisi, 2021, Cilt: 3, Sayı: 3; 3-26. 11

yapılmaktadır.29 Dijital ortama geçişle, video görüntülerin daha kaliteli şekilde

üretiminin yanında, yitik yaşanmadan aktarımı, süresiz sayıda görüntülenebilme

ve kopyalanması, farklı nitelik ve sıkıştırma standardında arşivlenmesi ve paylaşımı,

kalitesi bozulmadan kullanımı, hızlı şekilde düzenlenmesi, arşivlenmesi, kolay

erişimi sağlanmaktadır. Üretilen videonun aktarımı ve arşivlenmesinde bazı imaj

sıkıştırma standartları kullanılmaktadır. Bu standartlar MPEG-1,30 MPEG-2,31

MPEG-4,32 H-26433 benzer biçimde çeşitli cihazlarda videonun oynatılmasını, fazla yer kaplamadan

depolanmasını elde eden ve internasyonal çapta kullanılan standartlardır. Gelişen

teknolojiyle birlikte bu standartlar da geliştirilmiş, farklı cihazlarda videonun

görüntülenmesini elde etmiştir.

Televizyon arşivlerinde dijital ortama geçişle analog ortamda bulunan ses kayıtları,

videolar ve görsel kayıtların da dijital ortama aktarımı icap etmiştir. Bu aktarımın

sağlanması için tv arşivlerinin ilk oluşmaya başladığı zamanlarda

kullanılan materyaller VTR cihazları34 ve kurgu programı (EDIUS, Adobe Premiere

benzer biçimde) vasıtasıyla dijital ortama aktarımı sağlanmaktadır. Bu aktarımda özgün videoya

olası olduğunca en yakın kalitede bir kopyasının elde edilmesi ve video

görüntülerin yok olmasının önüne geçmek amaçlanmaktadır.

B. Tasnif

Belge Yönetimi ve Arşiv Terimleri Sözlüğü’nde düzen başlığında ele alınan tasnif;

“Arşiv belgelerinin ait olduğu kurumun, kurumsal ve fonksiyonel ilişkilerini gösterecek biçimde

provenans (aslî seviye) yöntemi uyarınca ve erişim araçlarının hazırlanmasına imkân verecek

şekilde organize edilmesi işlemleri” olarak tanımlanmıştır.35 11 sayılı Devlet Arşivleri

Başkanlığı Hakkında Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi ve Devlet Arşiv Hizmetleri

Hakkında Yönetmelik’te ise tasnif; “Arşivciliğin temel prensip ve teknikleri uygulanarak arşiv

belgelerinin düzenlenmesi çalışmaları” ifadesiyle yerini almıştır.36 Tasnif genel olarak,

devredilen veya devralınan arşiv materyalinin düzeninin test edilmesi, düzenlenmiş

ise neye bakılırsa düzenlendiğinin anlaşılması, kısaca aslî düzeninin korunarak

erişim ve depolanmasının yapılması, düzensiz veya düzeni bozulmuş arşiv materyalinin

kolay erişimini sağlamak üzere arşiv materyaline müsait tasnif yönteminin

29 Özcan, Görsel ve İşitsel Arşivler Kapsamında Ele Alınan Televizyon Arşivleri: TBMM TV Örneği, s. 54-55.

30 MPEG-1 (ISO/IEC 11172): Video ve ses sıkıştırmaya yönelik geliştirilen ilk MPEG standardıdır. Video ve

sesin VCD’de oynatılmasını sağlamak için geliştirilmiştir.

31 MPEG-2 (ISO/IEC 13818): Video ve sesin uydu yayını ve kablolu televizyonlarda, DVD’de oynatılması için

geliştirilen video ve ses sıkıştırma standardıdır.

32 MPEG-4 (ISO/IEC 14496): Yüksek çözünürlüklü videoların sıkıştırılması için geliştirilmiştir. Videoların

uydu yayınlarında, mobil cihazlarda, bilgisayar vb. Ortamlarda kullanılabilmesi için geliştirilmiştir.

33 H-264: Düşük boyutlarda yüksek kalitede videoların oynatılması için geliştirilmiş sıkıştırma standardıdır.

Videonun birçok telefon sisteminde ve tv yayınlarında oynatılmasını sağlamak için geliştirilmiştir.

34 VTR Cihazları: Televizyon alanında videokasetlerde kayıt yapma ve okuma sistemidir.

35 Belge Yönetimi ve Arşiv Terimleri Sözlüğü, haz. Sekine Karakaş, Fatih Rukancı ve Hakan Anameriç, (Ankara:

T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, 2009), s. 18.

36 11 Sayılı Devlet Arşivleri Başkanlığı Hakkında Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi, T.C. Resmi Gazete (16

Temmuz 2018 – 30480); Devlet Arşiv Hizmetleri Hakkında Yönetmelik, 2019.

12 Hazine-i Evrak Arşiv ve Tarih Araştırmaları Dergisi, 2021, Cilt: 3, Sayı: 3; 3-26.

Gözde Özcan

uygulanmasına karar verilmesi faaliyetlerini kapsamaktadır. Bu noktada belgelerin

üretiliş deposu ile amacı, üretilen belgelere rahat erişimi sağlayabilecek ve kolay

depolanabilecek tasnif ve sıralama yöntemlerinin ahenkli biçimde kullanılması

gerekliliği ön plana çıkmaktadır.

Televizyon arşivlerinde, tv kanalının birimlerinde kayıt altına alınıp

tv arşivine devredilen arşiv materyaline basit erişim sağlamak için tasnifinin

yapılması gerekmektedir. Televizyon kanalının görevlerini, verdiği hizmetleri

ve birimleri arasındaki işleyişi yansıtacak biçimde tasnif yapılmalıdır. Bunun için

ilk adımda hem analog bununla birlikte dijital ortamda ünite arşivinden devralınan arşiv

materyalinin, kendi alanıyla ilgili yayınlar meydana getiren birimin faaliyetlerini yansıtan

aslî düzeninin korunup korunmadığının, başka birimden arşiv materyalinin karışmış

ve devralınan arşiv materyalinin özü ve/yada kopyası olup olmadığının kontrolü

yapılmalıdır. Birimden alınan arşiv materyalinin düzenini koruduğu tespit

edildiğinde tv arşivine mevcut düzeniyle yerleştirilmelidir. Aslî düzenine

müsait olmadığı tespit edildiğindeyse, tv kanalı biriminin etkinlik alanına

ve organizasyon yapısına uygun bir tertip yapılmalıdır.

Televizyon arşivine birimlerden devralınacak değişik kayıt/taşıyıcı ortamda bulunan

arşiv materyalinin görüntüleme durumu test edilmeli; arşiv materyalinden

bilhassa analog ortamda bulunan bantların, video ve ses kasetlerinin çalışıp

çalışmadığı, bunlarda herhangi bir hasar bulunup bulunmadığı tespit edilmelidir.

Hasar tespit edildiğinde arşiv materyalinin onarımı yapılmalıdır. Dijital ortamda

bulunan arşiv materyalinin de görüntülenirken hata verip vermediği, görüntü ve

ses kalitesi, kaydedildiği formatın tespiti yapılmalıdır. Sonrasında erişimde belirleyici

olan ana unsura göre sıralaması yapılmalıdır. Bu sıralama analog ve dijital

ortamda bulunan arşiv materyali için;

y Arşiv materyalinin üretildiği ortam (analog ve dijital),

y Materyal türü (bant, videokaset, ses kayıtları, CD vb.),

y Yayın türü (haber, dizi, program vb.),

y Yayın tarihi,

y Yayının çekilmiş olduğu/geçtiği coğrafi alan,

y Teması (eğlence, bilgilendirici, seyahat, kültür-sanat vb.)

gibi seçenekler kullanılarak sıralaması yapılmalıdır.37

Televizyon arşivlerinde analog ortamda videokaset kutularının veya bant makaralarının

üzerinde, videokaset/bandın bütününü görüntülemeye ihtiyaç duymadan

içeriği hakkındaki bilgi edinilmesini sağlayan videonun adı, ne ile alakalı bulunduğunu

açıklayan özet malumat yer almalıdır. Dijital ortamda bunlarla beraber videoyu

tanımlayan görüntü karesi seçilmelidir. En son aşamada analog ortamda bulunan

arşiv materyalinin bant ve videokasetlerin büyüklüğüne göre uzun vakit saklanmasını

sağlayacak sert plastik kapaklı kutulara yerleştirmesi yapıldıktan sonra hazırlanan

37 Özcan, Görsel ve İşitsel Arşivler Kapsamında Ele Alınan Televizyon Arşivleri: TBMM TV Örneği, s. 46-47.

Televizyon Arşivlerinde Uygulanan Arşiv Politikası

Hazine-i Evrak Arşiv ve Tarih Araştırmaları Dergisi, 2021, Cilt: 3, Sayı: 3; 3-26. 13

düzeni arasında arşiv mekânında raf, depo veya odalara yerleştirilmelidir. Dijital ortamda

ise ait olduğu dosya, depolama ve yedekleme alanına yerleştirilmesi sağlanmalıdır.

Böylelikle tv arşivlerinde birimlerin işleyiş düzeni yansıtılarak,

birimlerde üretilen arşiv materyalinin muayyen bir düzeni varsa bunların bölünmeden,

birbiriyle olan ilişkisi ve bir tüm halinde aslî düzeni korunarak tasnifinin

yapılması sağlanacaktır.

C. Tanımlama

Tanımlama; “Kullanıcıların aramış olduğu belgeye erişebilmesi için belgenin kaydını oluşturarak

özgün materyalin kullanım miktarını en aza indirerek güvenliğini sağlamayı amaçlayan,

belgeyi aramaya yönelik erişim araçlarının oluşturulduğu süreçtir.”38 Tanımlama, tasnif sürecinin

tamamlanmasından sonra arşiv materyalinin ayrıntılı olarak incelenmesi,

materyali yansıtan bilginin, öteki materyalle arasındaki bağlantıların ve erişim

uçlarının belirlenmesi sürecidir. Bu süreçte arşiv materyalinin bilgilerini yansıtan

tanımlanmasının yapılarak, kullananların ilgili materyale rahat ve kısa yoldan erişimi

amaçlanmaktadır. Bunun için arşiv materyali üzerinde ayrıntılı bir inceleme

yapılarak, materyalin kimliğini içeren, kullanılmasını sağlayan, ona has veriler

girilmektedir. Televizyon arşivlerinde analog ve dijital ortamda erişim için video

içeriklerinin tanımlanması gereklidir. Bunun için her arşiv materyallerinin üst

verisi girilmektedir. Üst veri; “Belgeyi tanımlayan veya herhangi bir özelliğini belirten

unsurların her biri”dir.39 Bu veriler vasıtasıyla hem analog ortamda hem de dijital

ortamda bulunan videoların birbirleriyle olan ilişkisi yansıtılmaktadır.

Analog ortamda içerik tanımlaması ses ve görüntünün bulunmuş olduğu bantlar veya

videokasetlerin her biri üstünde tüm olarak yapılmaktadır. Bu materyallere kaydedilen

üst veriler;

y Görüntünün ya da eserin adı,

y Tarihi,

y Medya türü (video ve/yada ses),

y Videonun yada sesin kaydedildiği alındığı vakit,

y Kapsadığı süre,

y Devamı olan/olduğu kaset yada bant sayısı,

y Yapım türü (beyazperde filmi, tv yayını, haber, toplantı şeklinde),

y Konusu,

y Yer alan kişiler,

y Her ferdin görüntüde bulunduğu vakit dilimi,

y Görüntü türü (renkli, siyah-beyaz),

şeklinde tanımlayıcılardan oluşmaktadır.40

38 Pearce-Moses, A Glossary of Archival and Records Terminology, s. 112.

39 Devlet Arşiv Hizmetleri Hakkında Yönetmelik, 2019.

40 Özcan, Görsel ve İşitsel Arşivler Kapsamında Ele Alınan Televizyon Arşivleri: TBMM TV Örneği, s. 153-154.

14 Hazine-i Evrak Arşiv ve Tarih Araştırmaları Dergisi, 2021, Cilt: 3, Sayı: 3; 3-26.

Gözde Özcan

Dijital ortamda ise her imaj karesi için tanımlama yapılabilmektedir. İçerik

tanımlamada;

y Görüntünün veya eserin adı,

y Tarihi,

y Medya türü (video ve/veya ses)

y Görüntünün arasında yer edinen kişiler,

y Kapsadığı vakit,

y Yer alan kişiler,

y Emeği geçenler (kurgucu, metin yazarı, kameraman, yönetmen vb.),

y Konusu,

y Formatı [MXF (Material Exchange Format), MPEG, AVCHD (Advanced

Video Coding High Definition)],

Şekil 2: TBMM YASAVİZYON Uygulaması İçerik Tanımlama (Fotoğraf: Gözde Özcan)

Televizyon Arşivlerinde Uygulanan Arşiv Politikası

Hazine-i Evrak Arşiv ve Tarih Araştırmaları Dergisi, 2021, Cilt: 3, Sayı: 3; 3-26. 15

y Görüntü kalitesi (6 MP41, 8 MP, 12 MP benzer biçimde),

y Yapım türü (program, haber, belgesel, röportaj gibi),

y Görüntünün orijinal/kopya olduğu,

şeklinde veriler girilebilmektedir.42

Örneğin; TBMM TV Arşivi’nde veri tabanı olarak kullanılan YASAVİZYON’a

bakıldığında tanımlama alanları tv kanalının işleyişine, TBMM’de düzenlenen

toplantı ve etkinliklere göre oluşturulduğu görülmektedir. İçerik tanımlaması

için; toplantı türünün adı (genel kurul, grup toplantısı, komisyon, basın toplantısı,

heyet kabulü gibi), tarih, konuşma yapan milletvekilinin ismi-soyadı, seçildiği il,

partisi, toplantının oturum bilgileri, konuşmanın yapıldığı dönem, sene, birleşim-oturum

sayısı ve konuşmanın mevzusu şeklinde veri giriş alanları oluşturulmuştur. Her

video için bu alanlara veri girilerek videoların tanımlaması yapılmaktadır.43 YASAVİZYON’da

yapılan bu tanımlama TBMM’de düzenlenen ve TBMM TV tarafınca

piyasaya çıkan videoların içeriğini yansıtmakta, TBMM’de dönem, yasama yılına bakılırsa

girilen veriler ile mebus adı-soyadı, seçildiği il, partisi güncellenmektedir.

TBMM TV Arşivi’nin hizmetlerini vermesi, videoların tanımlaması ile videolara

basit ve gelişmiş arama yaparak erişim sağlanması için yeterli olmaktadır.

Televizyon arşivlerinde arşiv materyalinin içeriğini eklerken yapılan tanımlamada

üst veri standartları kullanılmaktadır. Üst veri standartları ile dijital ortamda

bulunan kaynakların içeriği ve özellikleri standart bir düzende yansıtılmaktadır.

Aynı zamanda üst veri standartlarının kullanması, materyalin tanımlanmış içeriği

ile birlikte farklı ortamlara, değişik kaynaklara aktarımını sağlamakta; videoları idare etme,

arama ve paylaşma dönemini daha basit, doğru ve verimli hale getirmektedir.

Televizyon arşivlerinde kullanılan üst veri standartlarına örnek verilecek olursa

bunlardan birini IPTC (International Press Telecommunications Council) tarafından

geliştirilen, tv alanında kullanılan birçok standart, yazılım ve formatla

uyumlu olarak çalışan ve videoların içeriğinin tanımlanmasını elde eden Video

Metadata Hub oluşturmaktadır. Video Metadata Hub, videonun içeriğine yönelik

görüntü özelliklerini, teknik özellikleri, yasal hakları açıklamaya yönelik geliştirilmiş

bir standarttır.44 Ayrıca Video Metadata Hub, çeşitli video üst verilerinin değişik

üst veri standartlarında nasıl ifade edilebileceğini tanımlar. Yani, her insanın aynı üst

veri kalitesini benimsemesini gerektirmeden paylaşılan üst verinin kullanımını

ve değişimini sağlamaktadır.45

Bir öteki misal ise EBU (The European Broadcasting Union) tarafından geliştirilen

televizyon ve radyoculuk alanlarında ses ve videoların içeriğinin tanımlanmasını

41 MP (Megapixel): Bir imaj karesinde görüntüyü oluşturan nokta sayısı, çözünürlük. MP boyutu, görüntü

kalitesini etkilemektedir.

42 Özcan, Görsel ve İşitsel Arşivler Kapsamında Ele Alınan Televizyon Arşivleri: TBMM TV Örneği, s. 88-90.

43 Özcan, Görsel ve İşitsel Arşivler Kapsamında Ele Alınan Televizyon Arşivleri: TBMM TV Örneği, s. 140-142.

44 Özcan, Görsel ve İşitsel Arşivler Kapsamında Ele Alınan Televizyon Arşivleri: TBMM TV Örneği, s. 66-67.

45 Stuart Myles, TV News Archives and IPTC’s Video Metadata Hub, (IPTC, 2018), s. 2.

16 Hazine-i Evrak Arşiv ve Tarih Araştırmaları Dergisi, 2021, Cilt: 3, Sayı: 3; 3-26.

Gözde Özcan

sağlayan, Dublin Core’un uzantısı olan EBUCore’dur.46 EBUCore görsel-işitsel arşiv

materyalinin içeriğini, teknik ve yapısal özelliklerini tanımlamaktadır. Görsel ve

işitsel materyalin tanımlanarak, korunmasını ve yönetilmesini sağlamakta, görsel

ve işitsel materyale erişim sağlamak için kullanılmaktadır. Semantik Web modeli

ile ahenkli olarak geliştirilmiştir. Esnek bir yapıdadır, her kullanıcı görüntülenecek

arşiv materyalinin içeriğinin ayrıntısına karar verme yetkisine haizdir.47 Görsel

ve işitsel materyalin tanımlanması için geliştirilmiş bu üst veri standartları

incelendiğinde, elastiki bir yapıda olduğu, her tv kanalının işleyişine göre

şekillenebildiği ve farklı üst veri standartlarıyla ahenkli olduğu görülmektedir.

D. Muhafaza/Koruma

Muhafaza, “Arşiv malzemesinin, muhtelif hasar ve bozulmalara karşı uzun zaman korunabilmesi

için uygulanan fiziki ve kimyasal uygulamaların tümü”dür.48 Bu aşamada arşivlerde,

her türlü belgenin yangın, nem, zararı dokunan haşereler, hırsızlığa; dijital ortamda bulunan

belgelerin ise siber saldırılar, yazılım veya donanımdan meydana gelen kayıplara

karşı korunması için gerekli önlemlerin alınarak müsait arşiv mekânının ve

sisteminin oluşturulması gereklidir. Bu ortamlar için değişik muhafaza ve koruma

şekilleri uygulanmaktadır.

Analog ortamda videokasetler, bantlar, filmler bulunmaktadır. Bu materyaller,

polyester film taban üstüne yapıştırıcıyla yerleştirilen manyetik tabakadan oluşmaktadır.

Bundan ötürü bulunmuş olduğu ortamda kimyasal değişime kırılgan ve kolayca

tahrip olmaktadır.49 Nem ve sıcaklık, mekanik deformasyon, manyetik kayıplar, toz

ve leke bu materyallerin işlevini ve malumat erişimini etkileyen ana faktörleri oluşturmaktadır.

50 Tahribatın önlenebilmesi için analog ortamda bulunan kaset ve/yada

bantların ve bunların kullanımını sağlayan cihazların tozdan korunması, müsait

rutubet ve sıcak değerleri arasında saklanması, cihazların bakımının yapılması, kaset

ve/veya bantların darbelere karşı hasar görmemesi için kutularda saklanması,

manyetik bantların yapışmasının önüne geçilmesi için belirli aralıklarla ileri-geri

olarak süratli sarma işleminin uygulanması sağlanmalıdır.51 Bununla beraber hiç bir

malumat taşıyıcısının ebedi ömrü yoktur. Arşiv materyalinin ürettiği bilginin yok olmasının

önüne geçmek için gerekli durumlarda özgün arşiv materyalinin restore

edilmesi, orijinalinin korunarak arasında bulunan videonun gelişen teknolojide ve

değişik materyallere aktarımı yapılmalı; arşiv materyalinin kopyalarının kullanıcı

tarafından kabul edilebilir bir format ve tv standardında olmalıdır.52

46 Özcan, Görsel ve İşitsel Arşivler Kapsamında Ele Alınan Televizyon Arşivleri: TBMM TV Örneği, s. 66-67.

47 EBUCore Metadata Set (EBUCore), (Geneva: SP Production, 2020), s. 7-8.

48 Belge Yönetimi ve Arşiv Terimleri Sözlüğü, s. 33.

49 Kütüphane Malzemesinin Bakım ve Kullanımında IFLA İlkeleri, der. Ve haz. Edward P. Adcock, çev. Şekibe Nihal

Somer, (İstanbul: IFLA, 2011), s. 61.

51 Kütüphane Malzemesinin Bakım ve Kullanımında IFLA İlkeleri, s. 62-63.

52 Harrison, “Audiovisual Archives”, s. 4-5; Brian Jenkinson, “Television Archives”, Audiovisual Archives:

A Practical Reader içinde, yay. Haz. Helen P. Harrison, (Paris: UNESCO, 1997), s. 305.

Televizyon Arşivlerinde Uygulanan Arşiv Politikası

Hazine-i Evrak Arşiv ve Tarih Araştırmaları Dergisi, 2021, Cilt: 3, Sayı: 3; 3-26. 17

Analog ortamda bulunan arşiv materyalinin uzun zaman, yıpranmadan ve hırsızlığa

karşı korunabilmesi için bulunduğu arşiv mekânının özellikleri ön plana

çıkmaktadır. Buna ait vatanımızda Türk Standardları Enstitüsü tarafından

12.10.2006 tarihinde düşünülen ve yürürlükte olan, TS 13212 Arşiv Mekânlarının

Düzenlenmesi: Genel Kurallar başlıklı standart kullanıma sunulmuştur. Bu standartta

arşiv materyalinin korunabilmesi için arşiv mekânlarında olması ihtiyaç duyulan

fizikî, yapısal ve iç donanım özellikleri ile arşiv belgelerinin zarar görmemesi,

çalınmaması için arşiv mekânında katılımı gereken önlemler vurgulanmaktadır.

Televizyon arşivlerinde bulunan bant, kaset, disket, CD vb. Belgelere yönelik, “Kendi

saklama kapları arasında özel olarak dizayn edilmiş ve bu belgelerin büyüklüğüne göre raf landırılmış

paslanmaz çelik dolaplarda korunmalıdır.” ifadesi yer almaktadır.53 Bunun haricinde

ilgili standartta tv arşivlerinde arşiv mekânına ve analog ortamda bulunan

arşiv materyaline ilişik bir anlatım yer almamaktadır.

Şekil 3: TBMM TV Arşivi Analog Ortam Videokasetlerin Muhafazası (Fotoğraf: Gözde Özcan)

53 TS 13212 Arşiv Mekânlarının Düzenlenmesi: Genel Kurallar, (Ankara: Türk Standardları Enstitüsü, 2006).

18 Hazine-i Evrak Arşiv ve Tarih Araştırmaları Dergisi, 2021, Cilt: 3, Sayı: 3; 3-26.

Gözde Özcan

Televizyon arşivlerinde analog ve dijital ortamda bulunan arşiv materyalinin

lüzumlu bilgi güvenliğinin sağlanması için erişim sınırı getirilmeli, kullanıcıların

hüviyet bilgisi ile arşivden yararlanması sağlanmalı, yetkisi bulunmayan kişilerin

erişimi engellenmelidir. Bununla birlikte dijital ortamda bulunan arşiv materyalinin

siber saldırılara, virüslere karşı korunması için güvenlik sistemi oluşturulmalıdır.

Güvenlik sistemlerine ilişik devletimizde mühim bir düzenlemeyi 02.03.2006

tarihinde Türk standardı olarak düşünülen, en son 22.05.2017’de güncellenen,

TS ISO/IEC 27001 Bilgi Teknolojisi-Güvenlik Teknikleri-Bilgi Güvenliği Yönetim

Sistemleri-Gereksinimler başlıklı standart oluşturmaktadır. Bu standart,

kuruluşun yapısına ve işleyişine nazaran bilgi güvenliği risklerinin ortaya çıkarılması,

ihtiyacına uygun emniyet tedbirlerinin alınmasını ve bilgi güvenliği yönetim

sisteminin geliştirilmesini amaçlamaktadır.54 Bu mevzuda vatanımızda mühim olan

bir diğer tertip ise, 06.07.2019 tarihinde 30823 sayılı T.C. Resmî Gazete’de

yayımlanan 2019/12 sayılı Bilgi ve İletişim Güvenliği Tedbirleri konulu Cumhurbaşkanlığı

Genelgesi’dir. Genelgenin genelinde malumat üretiminin, malumat paylaşımının

dijital ortamlarda yapılması ve bilgiye erişimin daha rahat olması sonucunda

artan emniyet riskine karşı bilgi güvenliğinin sağlanmasına yönelik tedbirler yer

almaktadır.55 Faaliyetlerine dijital ortamda geçindiren televizyon arşivlerinde de

bu düzenlemelere müsait tedbirler alınmalıdır.

Televizyon arşivlerinde arşiv materyalinin güvenliğine ait diğer önlem; dijital

ortamda arşiv materyallerinin tek bir yerde değil, yedekleme yapılarak saklanmasıdır.

Bunun için sunucular üstünde depolamanın yanında, veri tabanları

oluşturulmalı, yedekleme için gerektiğinde erişim sağlanacak bulut depolama ya

da LTO kasetleri kullanılmalıdır. Birden fazla ortama kaydedilerek bir sistemin

çökmesi, siber saldırı şeklinde durumlarda öteki sistemin kullanımına geçilerek arşivin

yok olmasının önüne geçilmektedir.56 Ayrıca dijital ortamda arşiv materyaliyle

beraber kullanılan cihazlarda herhangi bir deforme veya hasara uğramanın yaşanmaması

için sistem cihazlarının bulunduğu alanlar ısı ve nem değerleri,

elektrik ve web bağlantıları açısından uygun olmalıdır.

Bilgiye sürekli erişim için muhafaza ve koruma şekillerinden bir öteki de

arşiv materyalinin değişik taşıyıcı ortamlara ve formatlara aktarımıdır. Bunun için

günümüzde, analog ortamda bulunan arşiv materyalinin yedeklenmesi ve yıpranmadan

dolayı zamanla yok olmasının önüne geçilmesi için dijital ortama aktarımı

yapılmaktadır. Bununla beraber, kopyaların aktüel bir kayıt formatında ve kullanıcılar

tarafından tercih edilen bir tv standardında olmalıdır.57

Örneğin; tv arşivlerinde dijital ortamda muhafaza konusunda vatanımızda

en güzel örneklerden önde gelen TRT Arşivi’nde Sayısal Arşiv Sistemi 2000

54 TS ISO/IEC 27001, Bilgi Teknolojisi-Güvenlik Teknikleri-Bilgi Güvenliği Yönetim Sistemleri-Gereksinimler, (Ankara:

Türk Standarları Enstitüsü, 2017).

55 2019/12 Sayılı Cumhurbaşkanlığı Bilgi ve İletişim Güvenliği Tedbirleri Genelgesi, T.C. Resmi Gazete, (6

Temmuz 2019-30823).


57 Jenkinson, “Television Archives”, s. 308.

Televizyon Arşivlerinde Uygulanan Arşiv Politikası

Hazine-i Evrak Arşiv ve Tarih Araştırmaları Dergisi, 2021, Cilt: 3, Sayı: 3; 3-26. 19

yılında oluşturulmaya başlanmış, 2008 senesinde tamamlanarak erişime açılmıştır.

Bu süreçte analog ortamda bulunan arşiv materyalinin dijital ortama aktarımı sağlanmış,

sistemin erişime açılmasından sonra arşiv materyali dijital ortamda üretilmiştir.

58 Tamamen dijital ortama geçişle birlikte TRT Arşivi’nde arşiv materyallerinin

muhafazası için yedekleme yapan bir sistem oluşturulmuştur. Bu sistemde üç

değişik yedekleme yöntemi kullanılmaktadır:

y Arşiv yazılımları veya veri tabanları vesilesiyle hemen erişim sağlanan

“online yedekleme”,

y Arşiv sisteminde yer edinen sunucular üstünde yapılan “nearline yedekleme”,

y Online yada nearline yedekleme sistemlerine erişilemediğinde yada

ihtiyaç duyulduğunda devreye giren “off line yedekleme” (LTO kasetleri/

TEYB kütüphanesi).59

e. Erişim

Erişim, her arşivde olduğu benzer biçimde tv arşivlerinde de arşiv materyalinin

kullanıcının yararlanmasına sunulduğu aşamayı oluşturmaktadır. Tanımlara bakıldığındaysa

erişim, “Bilgi toplama, sınıf lama, kataloglama, depolama, büyük miktardaki

verilerden arama yapma ve bu verilerden istenen bilgiyi üretme (yada gösterme) teknik ve dönemi”

anlatım etmektedir.60 Bir diğer tanıma göre “Katalog, dizin şeklinde araçlar kullanarak malumat

ve/veya belgeleri arama, bulma, yasal olarak belirlenmiş gizlilik ve izin dâhilinde ulaşmak,

depolama ortamından almak ve kullanmak”tır.61

Televizyon arşivlerinde yer edinen videoların işlerliğinin kazanması, yine görüntülenebilmesi,

barındırdığı bilginin paylaşımının sağlanması ve önceden kaydedilen

videolardan faydalanılabilmesi ancak erişim sağlanarak yerine getirilir.62

Erişim sağlanamayan video sahneler yok olma tehlikesiyle karşı karşıyadır. Bunun

için üretilen arşiv materyallerinin tasnifinin yapılarak emniyet önlemleri

içinde erişime açılması gereklidir.

Analog ortamda bulunan arşiv materyaline erişim için arşiv materyalini listeleyen

ve bunların içeriğini yansıtan sıralama, envanter ve katalog gibi inceleme

araçlarından yararlanılabilmektedir. Bu araştırma araçlarına arşivde bulunan arşiv

materyalinin arşiv mekânında bulunduğu yeri ve materyalin içeriğini tanımlayan

bilgiler kaydedilmektedir.63 Bunların kullanımı sağlanarak kullanıcıların aradıkları

58 Özcan, Görsel ve İşitsel Arşivler Kapsamında Ele Alınan Televizyon Arşivleri: TBMM TV Örneği, s. 87.

59 Özcan, Görsel ve İşitsel Arşivler Kapsamında Ele Alınan Televizyon Arşivleri: TBMM TV Örneği, s. 91-92.

60 Yaşar Tonta, “Bilgi Erişim Sorunu”, 21. Yüzyıla Girerken Enformasyon Olgusu: Ulusal Sempozyum Bildirileri, 19-

21 Nisan 2001, Hatay, haz. Tülay Feneci, Oya Gürdal, (Ankara: Türk Kütüphaneciler Derneği, 2001), s. 200.

61 Pearce-Moses, A Glossary of Archival and Records Terminology, s. 2.

62 Harrison, Audiovisual Archives, S. 1.

63 Hariet W. Harrison, “The Special Problems of Cataloguing Moving Images in an Archive”, Audiovisual

Archives: A Practical Reader içinde, yay. Haz. Helen P. Harrison, (Paris: UNESCO, 1997), s. 186.

20 Hazine-i Evrak Arşiv ve Tarih Araştırmaları Dergisi, 2021, Cilt: 3, Sayı: 3; 3-26.

Gözde Özcan

videolara erişimi daha kolay ve süratli olmakta, tv arşivinde bulunan videoların

varlığı kanıtlanmaktadır.

Örneğin; TBMM TV Arşivi’nde analog ortamda bulunan videokasetlere erişim

için videokasetlerin içeriğini yansıtan e-katalog oluşturulmuştur. Bu katalogda,

videokaset türü (genel kurul, toplama, haber), videonun adı ve/yada konuşan milletvekilinin

soyadı ve ismi, tarih, videokaset numarası, videokasetin bulunduğu yer,

video süresi ve videonun konusu detayları yer verilmiştir. Katalogda arama sonuçlarını

daraltmak için tarih aralığı, soyad-ad/komisyon/video adı girilerek arama

yapılabilmektedir.64 Böylelikle arşive gitmeden videonun varlığı ve hangi kasette

bulunduğuna ilişik bilgiye basit ve hızlı bir halde erişim sağlanmaktadır.

Televizyon arşivlerinde dijital ortamda bulunan arşiv materyali için ise; çok

kullanıcılı geniş çaplı koleksiyona sahip arşivlerde içerik tabanlı görüntü erişim

sistemleri tercih edilmektedir. Bu erişim sistemleri; algısal ve özniteliksel hesaplama,

alan bilgisi ve yorum, etkileşim ve kullanıcı ara yüzü, depolama ve dizinleme

modülü olmak suretiyle dört modülden oluşmaktadır.65

64 Özcan, Görsel ve İşitsel Arşivler Kapsamında Ele Alınan Televizyon Arşivleri: TBMM TV Örneği, s. 157-158.

65 İrem Soydal, Umut Al ve Umut Sezen, İçerik Tabanlı Görüntü Erişim Sistemleri. Bilgi Dünyası, 6(2), 2005,

s. 163.

Şekil 4: TBMM TV Arşivi Videokaset Kataloğundan Arama Sonucu Örneği (Fotoğraf: Gözde Özcan)

Televizyon Arşivlerinde Uygulanan Arşiv Politikası

Hazine-i Evrak Arşiv ve Tarih Araştırmaları Dergisi, 2021, Cilt: 3, Sayı: 3; 3-26. 21

Günümüzde medya yönetim yazılımları içerik tabanlı imaj erişim sistemiyle

oluşturulmaktadır. Metus, Archiware, Avid Interplay bu yazılımlara misal

olarak verilebilir. Bu yazılımlar vesilesiyle televizyon kanalının amaç ve

görevlerine müsait olarak veri tabanı oluşturulmaktadır. Veri tabanlarında ayrıntılı

veri giriş alanları oluşturulabilmekte, her videoya onu tanımlayan ID (Identification

Number – Kimlik Numarası) numarası verilmekte, video görüntülerin her karesi

için içerik tanımlaması yapılabilmektedir. Böylece videoların anlık kaydı oluşturulmakta,

arama motorlarıyla istenilen videoya basit ve süratli bir şekilde erişim

sağlanmaktadır.66 Bu videolardan yararlanarak yeni videolar üretilmekte, yine yayımlanabilmektedir.

Ayrıca kullanılan yazılımların bazıları kurgu programlarıyla

iç içe çalışmakta, bu da video düzen ve arşiv faaliyetlerini hızlandırmaktadır.

66 Özcan, Görsel ve İşitsel Arşivler Kapsamında Ele Alınan Televizyon Arşivleri: TBMM TV Örneği, s. 89-91.

22 Hazine-i Evrak Arşiv ve Tarih Araştırmaları Dergisi, 2021, Cilt: 3, Sayı: 3; 3-26.

Gözde Özcan

Şekil 5: YASAVİZYON Gelişmiş Arama Veri Alanları (Fotoğraf: Gözde Özcan)

Örneğin; arşiv faaliyetlerine dijital ortamda geçindiren TBMM TV Arşivi’nde,

dijital ortamda bulunan videolara erişim için YASAVİZYON isminde bir veri

tabanı kullanılmaktadır. Burada tasnif yöntemi ve içerik tanımlaması tamamen

TBMM’nin yapısına gore oluşturulmuştur. TBMM’de düzenlenen toplantı türleri

(genel kurul, basın toplantısı, komisyon toplantısı, heyet kabulü, resepsiyon benzer biçimde

TBMM’de düzenlenen diğer etkinlikler) ile kayıt zamanı ve zamanına bakılırsa bir tasnif

sistemi uygulanmaktadır. Bu tasnif yapıldıktan sonra seçilen toplantı türüne

müsait içerik tanımlaması yapılmaktadır. İçerik tanımlaması yapılan video görüntülere

erişebilmek için rahat ve girilen veri alanlarına göre düzenlenmiş gelişmiş

arama yapılabilmektedir. Böylelikle arşivde dijital ortamda yer edinen bütün videolar

bu veri tabanı üstünde toplanmakta, günlük yapılan arşivleme faaliyeti ile kullanıcılar

kolaylıkla aradıkları videolara erişebilmekte, indirebilmekte ve kullananların

tekrar kullanması sağlanmaktadır.67

67 Özcan, Görsel ve İşitsel Arşivler Kapsamında Ele Alınan Televizyon Arşivleri: TBMM TV Örneği, s. 134-137.

Televizyon Arşivlerinde Uygulanan Arşiv Politikası

Hazine-i Evrak Arşiv ve Tarih Araştırmaları Dergisi, 2021, Cilt: 3, Sayı: 3; 3-26. 23

Sonuç

Görsel ve işitsel arşivler, bilginin kaydedilmesinde ve sunulmasında görsel ve

işitsel materyallerin kullanıldığı arşivleri oluşturmaktadır. Görsel ve işitsel arşivler,

bilginin kaydedildiği ve saklandığı kayıt ortamına, kullanılan materyallere yada

üretildiği yayın kuruluşuna nazaran türlere ayrılmaktadır. Bu türlerden biri, bulunmuş olduğu

kanalın bünyesinde meydana getirilen televizyon yayınlarının film rulosu, videokaset,

DVD, harici disk, sunucu şeklinde görsel ve işitsel kayıt materyallerine kaydedilip, bu

görüntülere erişimin sağlanması için tasnif ve içerik tanımlamasının yapılarak

saklandığı ve erişime sunulmuş olduğu televizyon arşivleridir. Televizyon arşivlerinde

arşiv materyali televizyon kanalının yaptığı yayınlar cevabında üretilmekte veya

satın alma, bağış kanalıyla arşive kazandırılmaktadır.

Televizyon arşivleri televizyon kanallarında yayın sisteminin önemli parçalarından

birini oluşturmaktadır. Çünkü tv kanallarının uzun süredir düşsel

olan kesintisiz yayın, ancak tv arşivlerinde tutulan arşiv materyali

sayesinde yerine getirilebilmektedir. Bunun sağlanması için tv arşivleri,

bulunmuş olduğu kanalda sistemin bir parçası olarak işleyişini sürdürmelidir. Bu sistemde,

tv arşivlerinde birimlerde analog yada dijital ortamda üretilen ve öteki

kanallar/yayın şirketlerinden sağlanan arşiv materyalinin, kayıt ortamı ve aslî düzenine

uygun tasnifi yapılmalıdır. Erişime hazır hale gelebilmesi için erişim uçları

oluşturularak içerik tanımlamasının yapılması, kayıt ortamı ve tekniklerine nazaran

müsait fiziksel koşullarda muhafazası sağlanmalı ve çalınmasının, emniyet riskine

karşı korunması için gerekli önlemler alınmalıdır. En son adımda ise hizmet ve

görev politikaları doğrultusunda kullananların erişimine açılmalıdır.

Televizyon arşivleri kâğıt ortamında bulunan arşivlerden değişik olarak belge

üretiminde ve arşivlemede teknolojiden en fazlaca etkilenen arşiv türüdür. Gelişen

teknolojiyle birlikte ortaya çıkan her yeni ürün, bundan önceki ürünün uzun solukta

kullanılmamasına neden olmaktadır. Bunun için televizyon arşivlerinde yeni

materyallerin kullanımının yanında, öncesinden kullanılan materyallerin de restorasyonu

ve kullanımdan kaynaklı zarar görmemesi için yeni taşıyıcı ortamlara

aktarılması gereklidir. Bununla beraber arşivin herhangi bir aksaklık yada tehdit

karşısında zarar görmemesi, yok olmaması için düzenli olarak yedekleme yapılmalı

ve güvenlik tedbirleri alınmalıdır.

Sonuç olarak televizyon arşivleri kullanıcı odaklı hizmet vermektedir. Bünyesinde

bulunduğu televizyon kanalında çalışanlar ve diğer gösterim kuruluşları televizyon

arşivlerinin kullanıcı grubunu oluşturmaktadır. Televizyon arşivlerinin elinde

tuttuğu bilginin varlığı ve kıymeti onun kullanılmasıyla kanıtlanabilmektedir. Televizyon

arşivlerinde arşiv materyallerinin kullananların erişimine açılabilmesi

içinse arşiv politikası çerçevesinde arşiv ortamını oluşturarak üretilen belgelerin

tasnifini ve içerik tanımlamasını yapmak, arşiv materyallerini ortamına gore müsait

koşullarda muhafaza etmek, güvenlik riskine karşı korumak ve kullanıcıların

erişimine sunarken erişimi kolaylaştıracak katalog ve veri tabanını oluşturmak gereklidir.

Tüm bu tarz şeyleri her arşiv materyali için standart bir düzen içinde icra etmek

oldukca önemlidir. Ayrıca girilen verilerin korunmasını ve farklı veri tabanlarına

24 Hazine-i Evrak Arşiv ve Tarih Araştırmaları Dergisi, 2021, Cilt: 3, Sayı: 3; 3-26.

Gözde Özcan

aktarımını sağlayabilmek için üst veri standartları kullanmak, arşiv materyali ile

onu tanımlayan bütün bilginin aktarımını elde edecektir.

EXTENDED ABSTRACT

Archives in the world emerged after writing was found and information began to

be recorded. Archives are divided into types according to the materials produced

by the emergence of new recording media. The importance of audiovisual media

has increased with the development of media types such as radio, newspaper and

television used in the transmission of information. Thus, unlike archives containing

paper or written documents, audiovisual archives began to develop. Audiovisual

archives are archives that contain audiovisual documents as archive material.

These documents are audio and/or motion pictures, movies, videos, photographs,

posters, maps, etc. Audiovisual archives are divided into types according to the

type of material produced or the institutions where the material was produced.

These can be classified as film archives, radio and sound archives, record archives,

photographic archives, map and cartographic archives, and television archives.

Television is one of the most effective audiovisual media. Broadcasts on television

channels are recorded on audiovisual media such as tape, videocassette, DVD,

harddisc, server. Television archives were formed after the emergence and

widespread use of video recording material. Every material in the television

archives özgü the quality of scientific, cultural and legal information source and

evidence. It provides a source of audiovisual information and evidence about the

past and present. It forms an important part of the system in television channels.

Archiving of broadcasts made or produced enables television channels to broadcast

uninterruptedly 7/24.

In order to be able to access these recordings again, there must be television

archives in which the recordings are arrangement and description, kept under

protection and made available to access by means of access. In television archives,

archive material is produced with the recording live broadcasts on television

channels, prepared and broadcast news, programs and serials on video recording

media. Archival material is produced in two different media, analog and digital. In

analog media, video and audio signals are recorded on magnetic tapes. Examples of

archive material in analogue media are U-matic, Betecam, DV-Cam, DVDPro. Today,

archival material is produced digitally. In digital media, memory cards, harddiscs,

LTO, servers etc. Storage devices are used. Archival material in analogue media is

also transferred to digital media.

In order to access archive material in television archives, archive material is arrange.

This process includes controlling the arrangement of the archive material, deciding

on the appropriate arrangement method for the archive material, and organizing

it. After arrangemet, description is made. In the description, the information

reflecting the material and its connection with other materials is entered by

examining the archive material in detail, and access ends are determined. In the

description, metadata is entered for each archival material. Metadata that defines

video in analogue and digital media are: the name of the video, the date, the type

of media (video and/or audio), time, the type of production (movie, television

broadcast, news, etc.), the contributors (editor, copywriter, etc.), subject, format,

name of the people involved, etc. Metadata standards are used in the description

Televizyon Arşivlerinde Uygulanan Arşiv Politikası

Hazine-i Evrak Arşiv ve Tarih Araştırmaları Dergisi, 2021, Cilt: 3, Sayı: 3; 3-26. 25

made while reflecting the content of the archive material in television archives.

Examples of metadata standards used in television archives are IPTC, EBUCore.

In television archives, it is necessary to ensure that the archive material can be

preserved and preserved for a long time. Different preservation and protection

methods are applied for archival materials in analogue and digital media. For

archival material in analogue media, the moisture and temperature values of the

archive environment should be normal. The archive should be protected against

negative elements such as fire, flood and insects. In order to protect the archive

materials in the digital media, security measures should be taken against viruses or

cyber attacks, and protection programs should be used. In addition to the storage, a

backup system should be created using methods such as LTO, server, cloud storage.

In the last stage, there are procedures for accessing archive materials. Access

constitutes the stage in which archive materials are made available to the user

in television archives. Access vehicles such as catalogues, index and databases are

used for accessing television archives. Catalogs and indexs reflecting the content

of videotapes are used in analogue media. In the digital media, a database created

in accordance with the purposes and tasks of the television channel is used in the

informasyon entry areas. With these vehicles, users in television archives have easy and fast

access to archive material.

Kaynakça

Arşivcilik Terimleri Sözlüğü: Almanca, İngilizce, Fransızca, İtalyanca, Hollandaca, Rusça ve İtalyanca Karşılıklarıyla,

haz. Bekir Kemal Ataman, İstanbul: Librairie de Pera, 1995.

Aziz, Aysel: Radyo Televizyon Yayıncılığı (Giriş), İstanbul: Hiperlink Yayınları, 2013.

Belge Yönetimi ve Arşiv Terimleri Sözlüğü, haz. Sekine Karakaş, Fatih Rukancı ve Hakan Anameriç,

Ankara: T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, 2009.

Devlet Arşiv Hizmetleri Hakkında Yönetmelik. T. C. Resmî Gazete (18 Ekim 2019 - 30922).

EBUCore Metadata Set (EBUCore), Geneva: SP Production, 2020.

Edmondson, Ray: Audiovisual Archiving: Philosophy and Principles, Paris: UNESCO, 2016.

Harrison, Hariet W.: “The Special Problems of Cataloguing Moving Images in an Archive”, Audiovisual

Archives: A Practical Reader, yay. Haz. Helen P. Harrison, Paris: UNESCO, 1997, s. 184-192.

Harrison, Helen P.: “Audiovisual Archives”, Audiovisual Archives: A Practical Reader, yay. Haz. Helen



İnceoğlu, M. Çağrı: “Görsel-İşitsel Arşivcilik, Kültür Mirası ve Film Arşivleri”, Journel of Yaşar

University, 3(11), 2008, s. 1463-1485.

Jenkinson, Brian: “Television Archives”, Archives: A Practical Reader arasında, yay. Haz. Helen P. Harrison,

Paris: UNESCO, 1997, s. 304-312.

26 Hazine-i Evrak Arşiv ve Tarih Araştırmaları Dergisi, 2021, Cilt: 3, Sayı: 3; 3-26.

Gözde Özcan

Karayel, Mustafa Bora: Televizyon Arşivciliğinde Kullanılan Cinegy Programının Arşivsel Uygulamalar

Bakımından Yeterliliği, (Yüksek Lisans Tezi). İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü,

2016.

Kütüphane Malzemesinin Bakım ve Kullanımında IFLA İlkeleri, der. Ve haz.: Edward P. Adcock, çev.

Şekibe Nihal Somer, İstanbul: IFLA, 2011.

Myles, Stuart: TV News Archives and IPTC’s Video Metadata Hub, IPTC, 2018.

Özcan, Gözde: Görsel ve İşitsel Arşiv Türleri Kapsamında Ele Alınan Televizyon Arşivleri: TBMM TV Örneği,

(Yüksek Lisans Tezi), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2020.

Pearce-Moses, Richard: A Glossary of Archival and Records Terminology. Chicago: The Society of

American Archivists, 2005.

Rukancı, Fatih ve Koç, Hasan: “Arşivcilikte Genel Tasnif Sistemi ve Bileşenleri”, Bilgi Dünyası, 11

(2010), s. 1-21.

Souza, Celso L., Pádua, Flávio L. C., Nunes, Cristiano F. G., Assis, Guilherme T. Ve Silva, Giani D.:

“A unified approach to content-based indexing and retrieval of digital videos from television

archives”, Artificial Intelligence Research. 3 (2014), s. 49-61.

Soydal, İrem, Al, Umut ve Sezen, Umut: “İçerik Tabanlı Görüntü Erişim Sistemleri”, Bilgi Dünyası,

6(2), 2005, ss. 155-170.

Şentürk, Elif Yılmaz: “Görsel ve İşitsel Arşivler”. Bilgi Merkezleri: Kütüphaneler-Arşivler-Müzeler

içinde haz. Mehmet Ali Akkaya ve Hüseyin Odabaş, İstanbul: Hiperyayın, 2019, s. 689-729.

Tonta, Yaşar: “Bilgi Erişim Sorunu”, 21. Yüzyıla Girerken Enformasyon Olgusu: Ulusal Sempozyum

Bildirileri, 19-21 Nisan 2001, Hatay, haz. Tülay Fenerci, Oya Gürdal, Ankara: Türk Kütüphaneciler

Derneği, 2001, s. 198-207.

TS ISO/IEC 27001 Bilgi Teknolojisi-Güvenlik Teknikleri-Bilgi Güvenliği Yönetim Sistemleri-Gereksinimler,

Ankara: Türk Standardları Enstitüsü, 2017.

TS 13212 Arşiv Mekânlarının Düzenlenmesi: Genel Kurallar, Ankara: Türk Standardları Enstitüsü,

2006.

11 Sayılı Devlet Arşivleri Başkanlığı Hakkında Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi, T.C. Resmi Gazete

(16 Temmuz 2018 - 30480).

2019/12 Sayılı Cumhurbaşkanlığı Bilgi ve İletişim Güvenliği Tedbirleri Genelgesi, T.C. Resmi Gazete

(6 Temmuz 2019 - 30823).

Hazine-i Evrak Arşiv ve Tarih Araştırmaları Dergisi, 2021, Cilt: 3, Sayı: 3; 27-42. 27

Kartografik ve Fotografik

Materyallerin Arşivsel Değeri*

Archival Value of Cartographic and Photographic Materials

MEHMET KÜRŞAT DEĞER**

ÖZ

Arşivlerin niteliğini ortaya koyan mühim unsurlardan biri o arşivi meydana getiren materyallerin

taşımış olduğu değerdir. Bu kıymet daha oldukça materyalde bulunan malumat ve veri

ögeleri ile saptanabilir. Her materyal türünün taşıdığı belli başlı bilgi unsurları bulunur.

Materyaller, fiziksel ve niteliksel yapısına nazaran değişik veriler ortaya çıkararak

önem ve kıymetini artırabilir. Arşiv materyalleri arasında bulunan ve diğer materyal

türlerine göre daha oldukca teknik veriler içeren kartografik ve fotografik materyaller

bu çalışmanın temelini oluşturmaktadır. Kartografik ve fotografik materyallerin

arşivlerdeki geçmişi fazlaca eskilere dayansa dahi günümüz teknolojilerinden

de faydalanarak yeni nesil teknolojik araçlara entegre olmuştur. Bahsedilen bu iki

materyal türü bilhassa araştırmacılar için büyük bilgi erişim unsurları taşımaktadır.

Kartografik ve fotografik materyaller nispeten yazılı bilgiler içermeyen ve öteki

yazılı belgelerden ayrılan mühim malumat kaynaklarıdır. Bu çalışmada kartografik ve

fotografik materyallerin öteki materyaller türlerine göre farklılıkları ortaya konularak,

arşivler ve araştırmacılar için önemi ve kıymeti anlatım edilecektir. Nitel araştırma

yöntemlerinden durum emek vermesi araştırması yapılacaktır.

Anahtar Kelimeler: Kartografik materyal, fotografik materyal, arşivsel değer, arşivlerde

materyal türleri.

ABSTRACT

One of the important elements that reveal the quality of the archives is the value of

the materials that make up that archive. This value can usually be determined by the

information and data items found in the material. Each type of material has certain

* Makale geliş zamanı: 6 Ağustos 2021, kabul tarihi: 15 Ekim 2021, araştırma makalesi.

Bu çalışma, ismi geçen yazarın Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Bilgi ve Belge Yönetimi ABD

doktora programı kapsamında hazırlamış olduğu doktora tezi sırasında gerçekleştirilmiştir.

** Arş. Gör., Atatürk Üniversitesi Kriz Yönetim Merkezi Koordinatörlüğü Erzurum/Türkiye, kursat.Deger@

atauni.Edu.Tr. Doktora Öğrencisi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Bilgi ve Belge Yönetimi

Amerika Ankara/Türkiye. ORCID ID

Mehmet Kürşat Değer

28 Hazine-i Evrak Arşiv ve Tarih Araştırmaları Dergisi, 2021, Cilt: 3, Sayı: 3; 27-42.

Elements of knowledge that it carries. Materials can increase their importance

and value by revealing different bilgi according to their physical and qualitative

structure. Cartographic and photographic materials, which are among the archive

materials and contain more technical bilgi than other types of materials, biçim

the basis of this study. Even though the history of cartographic and photographic

materials in archives goes back to very old times, they have been integrated into

new generation technological tools by taking advantage of today's technologies.

These two material types mentioned carry great information elements especially

for researchers. Cartographic and photographic materials are important sources

of information that relatively do not contain written information and differ

from other written documents. In this study, the differences of cartographic and

photographic materials according to other types of materials will be revealed, and

their importance and value for archives and researchers will be expressed. Case

study research which is one of the qualitative research methods will be conducted.

Keywords: Cartographic material, photographic material, archival value, types of

material in archives.

Arşivleri bir ehemmiyet sırasına dercetmek çok zordur. Ancak arşivleri oluşturan

belge ve/yada materyallerin taşıdıkları kıymet ve ehemmiyet farklılık gösterebilir.

Bir materyalin arşiv malzemesi olabilmesi için bazı nitelikler taşıması gerekmektedir.

A Glossary of Archival and Record Terminology’de arşiv malzemeleri için “kamu

yada özel bir kişi, aile veya kurum tarafından, içerdikleri bilgilerde yer alan kalıcı

değer sebebiyle yada bunların işlev ve sorumluluklarının kanıtı olarak korunan,

işlerinin yürütülmesi esnasında açılan yada alınan materyaller” olarak

tanımlama yapılmıştır. Arşivsel değer kavramı ise “kayıtların, içerdikleri yönetimsel, yasal,

mali, kanıta dayalı yada tarihsel bilgilere dayalı olarak devam eden korumalarını

haklı kılan başlayan yararlılığı yada önemi” olarak tanımlanmaktadır.1 Rukancı’ya

göre arşiv belgesi ve arşivsel değer terimleri şöyleki tanımlanmaktadır:

Arşiv belgesi (records), idari ve / veya entelektüel kullanımı sebebiyle saklanıp

düzenlenen arşivsel değere sahip belgedir. Arşivsel değer belgenin niteliği ve tesir

alanına bakılırsa birçok bileşenden oluşabilmektedir. Bu bileşenleri değerlendiren arşiv

uzmanı, ulaştığı sonuca bağlı olarak belgenin arşivde hangi süreyle yahut sınırsız

olarak korunması kanaatine varır.2 Bu kanaatin netleşmesi ise belgeye arşiv

belgesi niteliği kazandıran yönetsel, kanıtsal, mali, tarihi, kültürel, antik, kendine

has (tinsel), yasal, parasal (maddi) birçok özelliğin belgede varlığı ya da geçerliliği

ile olası olacaktır.3 Genel olarak bu tanımlarda da belirtildiği suretiyle

1 Richard Pierce-Moses, A Glossary of Archival and Record Terminology, (Chicago: The Society of American Archivists,

2005), s. 28.

2 Belge Yönetimi ve Arşiv Terimleri Sözlüğü, haz. Sekine Karakaş, Fatih Rukancı ve Hakan Anameriç, (Ankara, T.C.

Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, 2009), “Arşiv belgesi” ve “Arşivsel kıymet” s. 4-6.

3 Fatih Rukancı, “Arşiv Belgelerimizin Kanıtsal Değeri: XIX. Yüzyılın İkinci Yarısında Osmanlı'da Gayr-i

Müslim Tebaa'ya İlişkin Örnekler”. Osmanlı Coğrafyası Kültürel Mirasının Yönetimi ve Tapu Arşivlerinin Rolü Uluslararası

Kongresi Bildirileri (Cilt 2) İstanbul 21-23 Kasım 2012=International Congress of "The Ottoman Geopolitics

Management Of Cultural Archive Heritage and Role of Land Registry Archives" 21-23 November

2012 İstanbul içinde (493-509). Ankara: T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı Tapu ve Kadastro Genel MüdürKartografik

ve Fotografik Materyallerin Arşivsel Değeri

Hazine-i Evrak Arşiv ve Tarih Araştırmaları Dergisi, 2021, Cilt: 3, Sayı: 3; 27-42. 29

çoğu zaman zamanı değer ve delil kıymeti sebebiyle tutulan ve arşivleri gerçekleştiren belge

türleri arasında da en dikkat çeken materyaller içinde kartografik ve fotografik

materyaller gösterilebilir.

Fotoğrafların ve kartografik materyallerin basılı ve yazılı belgelerden ayrılmış olduğu

birçok özelliği vardır. Kartografik ve fotografik materyalleri öteki materyal türlerinden

ayıran en mühim özelliği bu materyallerin oldukça fazla teknik malumat içermesidir.

Bu materyaller taşıdıkları bilgi erişim unsurları nedeniyle birçok farklı alanda

araştırmacının çalışmalarına destek olmaktadır. Arşivlerin önemli bir rolü

arşiv malzemesini ayıklamak, saklamak, imha etmek haricinde mümkün olan materyallerini

hizmete sunmaktadır. Teknik bilgilere ve niteleme unsurlarına sahip,

bununla birlikte çalışmaya mevzu olan kartografik ve fotografik materyallerin doğru

nitelenmesi bu açıdan mühimdir.

Yöntem

Bu çalışmada, nitel araştırma yöntemlerinden durum emek harcaması araştırması yapılmıştır.

Duruma ait derinlemesine bir seka sunma iyi bir nitel durum

çalışmasının ayırıcı bir özelliğidir. Bunu gerçekleştirmek için araştırıcı mülakatlardan

gözlemlere, dokümanlardan, görsel-işitsel materyallere kadar birçok veri

çeşidi toplar.4 Durum çalışması deseni olarak açıklayıcı vaziyet emek vermesi kullanılmıştır.

Durum çalışmasının değerlendirme araştırmalarında önemli bir yeri vardır.

En azca beş farklı uygulama bulunmaktadır. En mühim olanı açıklamadır (explain).

Burada deneysel yollarla araştırmak için oldukca komplike olan durumlarda reel yaşam

durumlarındaki sebepsel bağları açıklamaya çalışılır.5 Kartografik ve fotografik

materyallerin arşivlerin için durumunu ortaya dercetmek amacıyla belgesel tarama

yöntemiyle literatür taraması ve doküman analizleri yapılmış olup mevzu görsel

materyallerle desteklenmiştir.

Kartografik Materyaller

İnsanlık tarihine istikamet veren mühim gelişmeler çoğu zaman coğrafi keşiflerle gerçekleşmiştir.

Bu keşiflerin gerçekleşebilmesi için kâşiflere yol yayınlayan en mühim

kaynak şüphesiz haritalar olmuştur. Harita terimi, insanın belirli bir bölgedeki

sabit varlıkları işaretleyebilmek amacıyla çeşitli çizim faaliyetlerinde bulunmuş olduğu

önemli bir materyal türü olarak tanımlanabilir. Haritalar, araştırmacıların

tasvir etmek istediği muayyen bir bölgede bulunan coğrafi nesnelere ilişkin olan tüm bilgilerin

özel işaret vasıtasıyla gösterilmesi ve konumlandırmasıyla elde edilen matbu

ve/veya elektronik formatta eserlerdir.6 Haritacılık kısaca kartografya faaliyetleri fazlaca

lüğü Arşiv Dairesi Başkanlığı, 2013.

4 John W. Creswell. Nitel Araştırma Yöntemleri: Beş Yaklaşıma Göre Nitel Araştırma ve Araştırma Deseni (Siyasal

Kitabevi, Ankara, 2013), 98.

5 Berrak Aytaçlı, “Durum Çalışmasına Ayrıntılı Bir Bakış”, Eğitim Bilimleri Dergisi, 3, no.1 (2012): 3.

6 Yasin Şeşen ve Derya Çankaya, “Türkiye’de Bilgi Kaynağı Olarak Kartografik Materyal Bulunduran Devlet

Kurumlarının Dermelerinin İçerik Analizi”, Bilgi Merkezleri: Sağlık ve Afet Yönetimi, ed. Alpaslan Hamdi Kuzucuoğlu

(İstanbul: Hiperlink Yayınları, 2020), 68.

Mehmet Kürşat Değer

30 Hazine-i Evrak Arşiv ve Tarih Araştırmaları Dergisi, 2021, Cilt: 3, Sayı: 3; 27-42.

Eski zamanlara dayanmaktadır. Tarih öncesi dönemlerde malum en eski haritalardan

biri Çatalhöyük Haritası’dır. Çatalhöyük Haritası, emin tarihlemenin yapılabildiği

haritalardan biridir. James Mellaart ve kadrosu, radyokarbon-14 olarak bilinen bir

tarihleme tekniği ile yerleşimi MÖ 6200 ± 97 olarak tarihlendirebildi.7

Resim 1. Ankara Anadolu Medeniyetleri Müzesinde Sergilenen Dünyanın En Eski Haritası8

Kartografik materyaller harita, atlas, küre, 3d harita ve arazi modelleri

şeklinde grafik olarak sunulan verileri ifade etmektedir.9 Kartografik materyaller

arasında bilhassa haritalar tarihi, kültürel, sanatsal değerleri nedeniyle yıllardan beri

arşivler, müzeler, kütüphaneler için kıymetli malzemeler arasında yer verilmiştir. Dolayısıyla

harita koleksiyonları üzerine önemli emekler yapılmıştır. Amerikalı tarihçi

Thomas Day Goodrich’in “Early Islamic and Ottoman Maps at Yale”, “Old

Maps in the Library of Topkapi Palace in Istanbul”; Hakan Anameriç’in “History

of Maps and Important Map Collections in Turkey” çalışmaları harita koleksiyonları

üzerine yapılmış çalışmalardandır. Kültürel, tarihi ve sanatla alakalı değerleri

haricinde kartografik materyaller askeri ve yönetimsel değerler de taşımaktadır. Türkiye’de

arşivlerinde birçok kartografik materyal barındıran birtakım kurumlar bulunmaktadır.

Bunlar: Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, Harita Genel Müdürlüğü, Tapu ve Kadastro

Genel Müdürlüğü, DSİ10 Harita Şube Müdürlüğü, MTA11 Genel Müdürlüğü şeklinde

kurumlardır.

Haritalar çeşitli faaliyetler ve insanlığın bilgi birikimiyle ortaya koyduğu tasavvur

kaynaklarındandır. Tasarımın temelini oluşturan “problem çözümü”, metot olarak

haritalandırmayı benimser, bu sebeple haritalandırma, problemi tanımlayabilmeye

7 Türkay Gökgöz. "Cartographic Properties and Current Situation of the Oldest Picture Map in Çatalhöyük",

The Portolan, vol. 75, no.2 (2009): 43-49.

8 Hakan Anameriç, “History of Maps and Important Map Collections in Turkey”. 30th MELCOM (Middle East

Libraries Committee) International Conference, 2008.

9 https://www.Loc.Gov/acq/devpol/colloverviews/geography.Html

10 Devlet Su İşleri

11 Maden Tetkik ve Arama

Kartografik ve Fotografik Materyallerin Arşivsel Değeri

Hazine-i Evrak Arşiv ve Tarih Araştırmaları Dergisi, 2021, Cilt: 3, Sayı: 3; 27-42. 31

ve genel resmi çıkarmaya destek sağlar. Bir tasarım problemini anlayabilmek için

problemin bütünü ve bilgileri görebilmek icap eder. Bu detayları alt alta yazılı olarak

sıralamak ehil olmayabilir, bunun yerine maddeleri tüm ilişkileriyle beraber

ele almak problemi daha net görebilmeyi sağlar. Ortaya çıkan şey, soyut problemin

detaylarıyla, yol ayrımları ve dallandırmalarıyla kuşbakışı olarak somutlaştırılmasıdır.

12

Haritacılık faaliyetleri de teknolojik gelişmelerle değişime ve dönüşüme uğramıştır.

Duvarlara çizilerek başlayan haritacılık serüveni, hava fotoğrafları, coğrafi

bilgi sistemleri, sayısal haritalara kadar uzanmıştır. Bilginin çeşitlenen kayıt ortamları

arşivciliğin de bu yönde gelişmesine niçin olmuştur. Kartografyanın teknik

bir alan olması nedeniyle ortaya çıkan bilgi ürünleri de teknik bilgiler ve detaylar

içermektedir. Bu sebeple kartografik materyallerin önemli bir derme malzemesi

olduğu arşivlerde doğru nitelenebilmesi büyük bir ehemmiyet taşımaktadır. Haritalar

üzerinde diğer kaynaklara göre farklı olabilecek bilgi unsurları şu şekilde sıralayabiliriz:

y Ölçek bilgisi

y Semboller

y İzdüşüm tipi

y Koordinatlar

y Harita formatı

Kartografik materyallerin haiz olduğu teknik bilgi erişim unsurları, malumat

merkezlerinde uygulanan kataloglama kurallarında özel çalışmaların yapılmasına

sevk etmiştir. ISBD13 İnceleme Grubu, monografik eserler, kitap dışı materyaller,

matbu müzik eserleri, elektronik kaynaklar, süreli yayınlar şeklinde birçok alt standartlar

için emek harcamalar yapmıştır. Bunlardan biri de çalışmaya konu olan materyal

türlerinden kartografik materyaller için hazırlanan ISBD (CR-Cartographic Resources)’

dir. Uluslararası Kütüphane Dernekleri ve Kurumları Federasyonu (IFLA)14

tarafınca ISBD (CR) 1987 yılında yayımlanmıştır. Türkiye’de kartografik materyaller

için mühim olacak çalışmalardan biri de, 1968 senesinde Mükerrem Kunkut

tarafından hazırlanan Harita ve Atlasların Tasnif ve Kataloglama Kaideleri kitabıdır. Kataloglama

ile ilgili geliştirilen bazı genel standartlarda kartografik materyallere

özgü bazı unsurlar yer alabilmektedir. Örneğin MARC2115de 006, 007, 008, 110,

255, 300, 336, 337, 338, 490, 507, 522 ve 650 benzer biçimde alanlar yer almaktadır. Belirtilen

alanlarda kartografik materyallerin taşımış olduğu malumat erişim unsurlarına gore veri girişi

12 Melike, Taşçıoğlu, “Kartografiden Günümüz Harita Tasarımına Yeryüzünün Kağıttaki Grafik Yansıması”,

Art-e Sanat Dergisi, (Kasım-Aralık 2013): 1.

13 International Standard Bibliographic Description

14 International Federation of Library Associations and Institutions

15 Machine Readable Cataloging 21

Mehmet Kürşat Değer

32 Hazine-i Evrak Arşiv ve Tarih Araştırmaları Dergisi, 2021, Cilt: 3, Sayı: 3; 27-42.

Yorumlar

Yorum Gönder