Kutsal Kabir Kilisesi ve Beytüllahm'ın Tamiri
Meselesinden Dolayı Rumlarla Frenkler Arasında Ortaya
Çıkan Anlaşmazlığı Gidermekle Görevlendirilen [İbrahim]
Nabi Efendi'ye Verilen Talimat
Instruction Given to [İbrahim] Nabi Efendi Who Was
Assigned to Resolve the Dispute between Greeks and
Franks Regarding the Repair of the Church of Holy
Sepulchre and Bethlehem
kullanılacak hayvanlar için ahır inşası meseleleri ile de ilgilenmesine' dair Sultan Abdülmecid Han tarafından verilen talimatın
müsvedde kaydı.
14 Ocak ‑ 11 Şubat 1842
Kudüs‑i1 Şerîf'de kâin Kumâme Kilisesi'yle Beytüllahm
nâm mahallin lede'l‑îcâb umûm ta‘mîr mâddesi, bundan
akdem bâlâsı hatt‑ı hümâyûn‑ı inâyet‑makrûn‑ı cenâb‑ı
şehinşâhî ile muvaşşah u müzeyyen tecdîden ısdâr ve i‘tâ
buyurulan fermân‑ı celîlü'ş‑şân mantûk‑ı münîfi üzere Rum
milletine ihâle olunmuş olduğuna binâen muahharan vâkı‘
olan istid‘âya mebnî muhtâc‑ı ta‘mîr olan mahaller ma‘rifet‑i
şer‘le keşf ü muâyene birle iktizâ eden i‘lâmının Dersaâdet'e
irsâl ve takdîmi zımnında emr‑i şerîf tasdîr kılınmış ise de
mahalline gitmeksizin mahâll‑i merkûme Efrenc ve Rum
ve Ermeni milletleri vekîl ve muhtâr ve tercümânları hâzır
oldukları hâlde keşf ü muâyene olunarak fi'l‑hakîka muhtâc‑ı
ta‘mîr olduğu bâ‑i‘lâm inhâ olunmuş olduğundan keyfiyyet
cânib‑i Fetvâ‑penâhî'den istiftâ olunarak; "mesâğ‑ı şer‘‑i
şerîf olduğu üzere mahâll‑i merkûmenin vaz‘‑ı kadîm ve hey’et‑i
asliyyesine nesne ihdâs olunmamak ve Efrenc râhiblerine mahsûs
olan mahallere ve sâir millet ziyâretgâhlarına bir gûne müdâhale
ve mahâll‑i merkûmeyi zabt misillü hilâf‑ı rızâ vaz‘ u hâlet vukûa
gelmemek" üzere erzân kılınan müsâade‑i seniyye‑i cenâb‑ı
cihân‑bânî mûcebince mahâll‑i merkûmenin tasrîh u
beyânıyla Rum milleti tarafından ta‘mîrini hâvî işbu [Bin iki
yüz] elli yedi senesi evâil‑i Şa‘bân‑ı şerîfinde mahsûs emr‑i
âlî tasdîr ve i‘tâ kılınmış ve ol vechile ta‘mîr ü termîmine
mübâderet olunmuş ise de bu def‘a tahkîk ve istihbâr
olunduğuna göre Efrenc râhibleriyle Rum milleti beyninde
bu husûsdan dolayı yine münâzaa ve kîl ü kâl vukûa gelmiş
olup bu keyfiyyet bi'l‑vücûh rızâ‑yı meyâmin‑iktizâ‑yı
hazret‑i tâcdârîye mugâyir ü münâfî ve emr u fermân‑ı
hümâyûnun hilâfı olduğuna mebnî münâzaa‑i mezkûrenin
hüsn‑i indifâı esbâbının istihsâli lâzım gelmiş ve bu cihetle
Efendi‑i mûmâ‑ileyh bu husûsa mahsûs me’mûr ve ta‘yîn
buyurulmuş olmakla muktezâ‑yı me’mûriyyet ü dirâyeti
üzere ol tarafa varıp ikâmetle ber‑vech‑i muharrer târîh‑i
mezkûrda sudûr eden emr‑i âlîde tafsîl ü beyân olunduğu
vechile hîn‑i ta‘mîrde Efrenc ve Rum ve Ermeni milletlerinin
müstakıl ve müşterek mahal ve mesken ve ziyâretgâhlarına
zinhâr u zinhâr cânib‑i yek‑dîgerden tecâvüz ve taaddî ve
zabt misillü hâlât‑ı nâ‑marzıyye vukûa getirilmemesi ve
hey’et‑i asliyye ve vaz‘‑ı kadîmlerinden ziyâde kat‘an nesne
ihdâs ve ilâve olunmaması husûslarına dikkat ve nezâretle
ba‘d‑ezîn bundan dolayı Efrenc tâifesi ve gerek milel‑i sâire
taraflarından bir gûne münâzaa ve iştikâ vukûuna mahal
bırakılmamak üzere sızıldısızca kat‘‑ı rişte‑i nizâa mezîd‑i
ikdâm ve sarf‑ı makderet kılına.
Ricâl‑i Devlet‑i Aliyye'den bu def‘a Kudüs‑i Şerîf cânibine me’mûr buyurulan Nâbî Efendi'ye verilen
ta‘lîmât‑ı seniyyenin müsveddesidir.
*
1 Ayrıca bk. 69 [122‑1], 70 [123‑1], 73 [125‑1], 76 [128‑2], 77 [128‑3],
78 [129‑1], 80 [133‑2], 81 [134‑1] numaralı kayıtlar.
Kudüs‑i Şerîf'de kâin Harem‑i Şerîf civârında Sarây
karşısında vâkı‘ üzeri kubbeli altı âhûr olan mahal
mâ‑tekaddemden beri vülât ve mütesellimîn taraflarından
âhûr olarak kullanılmakda iken Efrenc râhibleri; "Mahall‑i
mezbûrda ziyâret yerleri vardır." diyerek Mısır Vâlîsi atûfetlü
Mehmed Alî Paşa hazretleri tarafından ruhsatı hâvî verilen
55
Kudüs'te Hristiyan Mezhep ve Milletlerin İdaresi
buyuruldu ve ol esnâda Kudüs‑i Şerîf Kâdîsı bulunan
Harîrîzâde müteveffâ Ömer Nesîb Efendi'nin verdiği hüccet
ile oraya bir kilise ihdâs ve mahsûs bir râhib dahi ık‘âd
eylemiş oldukları ve şimdiye kadar ba‘zılarının irtikâb ve
tama‘‑ı hâmlarından nâşî o misillü nice kenîseler inşâ ve
kadîm kiliselerin dahi tevsîi zımnında civârlarında müşrif‑i
harâb olan mesâcid ve zâviye ve bunlara mümâsil mahâll‑i
sâirenin istedikleri bahâ ile milel‑i Nasârâya fürûhtuna ictirâ
olunduğu ve ba‘d‑ezîn bunun önü kesdirilemediği hâlde
–hâfaza'llâhü Teâlâ– kusûr bu misillü mesâcid ü maâbidin
dahi kiliseye münkalib olacağı keyfiyyât ve mahzûrâtı ihbâr
kılınmış olduğundan Efendi‑i mûmâ‑ileyh bu husûsların
dahi ya‘nî muahharan ihdâs olunan mârru'z‑zikr kilise ile
sâir bunun gibi mahallerin bi'l‑etrâf taharrî ve tahkîkıyla
keyfiyyeti bu tarafa inhâ ve iş‘âr ve ba‘dehû vâkı‘ olacak iş‘ârâta
göre hareketle îfâ‑yı levâzım‑ı dirâyet ü me’mûriyyete sarf‑ı
vüs‘ u himmet eyleye.
*
[s. 2]1 "Kudüs‑i Şerîf'e bir buçuk sâat mesâfe, zirve‑i cebelde
Rum milletine mahsûs Mar İlyâs Kilisesi civârında Kilise‑yi
mezbûra mahsûs arâzînin zirâati için iktizâ eden hayvânâtı
muhâfaza etmek üzere millet‑i merkûme tarafından bir âhûr
inşâsına mübâşeret olunmuş ve henüz ebniyesi tekmîl olmamış
olduğundan atûfetlü Tayyâr Paşa hazretleri ebniye‑i mezbûreyi
lede'l‑muâyene; tûlen altmış dört ve arzan yirmi beş zirâ‘ olduğu
ve ebniye‑i mezbûrenin Kiliseye şark cânibinden ittisâli cihetiyle
Kilise‑yi mezbûrun eczâsından ma‘dûd olacağı ve inşâsına cevâz
için Mahkeme Başkâtibi ma‘rifetiyle mürâsele dahi verilmiş
olduğu" husûsları müşârun‑ileyh tarafından Dersaâdet'e
inhâ olunmuş ise de ber‑mûceb‑i nizâm ihticâca sâlih i‘lâm‑ı
şer‘îsiyle resmi takdîm kılınmamış olduğundan ebniye‑i
mezbûre tekrâr müşârun‑ileyh ma‘rifeti ve ma‘rifet‑i
şer‘le keşf ü muâyene olunarak ve tûl ve arz ve kaddi
zirâ‘larıyla kârgîr ve ahşâb olan mahalleri ve şimdiye değin
ne mikdâr mahalli yapılıp kusûru ne kadar kalmış idiği
îzâhan gösterilerek resmi ihrâc birle hakîkat‑i hâl bâ‑i‘lâm
ve tahrîrât Dersaâdet'e iş‘âr ve resm‑i mezkûr dahi tesyâr
kılınmak üzere bu def‘a isti‘lâmı hâvî emr‑i âlî sâdır olmuş
ve ebniye‑i mezkûrenin ol vechile inşâsına cesâret edenler
ve gerek ruhsat verenler hilâf‑ı rızâ ve mugâyir‑i nizâm
harekete cür’et etmiş olacaklarından ba‘de't‑tahkîk îcâbının
icrâsı husûsuna irâde‑i aliyye müteallik olmuş olmakla
Efendi‑i mûmâ‑ileyh bu husûsu dahi ol tarafda etrâfıyla
taharrî ve tedkîk birle sıhhati üzere tarafından başkaca
inhâya mübâderet eyleye.
Efendi‑i mûmâ‑ileyh Kudüs‑i Şerîf'e bi'l‑vürûd bâlâda
beyân olunduğu ve müterettib‑i uhde‑i me’mûriyyet
ve sadâkati olduğu üzere şu Kumâme Kilisesi hakkında
Efrenc râhibleriyle Rum milleti beyninde tahaddüs edip
bir vakitden beri sürünmekde olan münâzaa ve kîl ü
kâlin kesb‑i iştidâd etmeksizin ve bir gûne gâile‑i cedîde
ve lâhıka vukûa gelmeksizin i‘mâl‑i kuvve‑i fikriyye ile
hüsn‑i indifâı emrine sarf‑ı makderet2 ve Fransa Elçisi'yle
vukû‘ bulan mülâkâtı şâmil mazbata ve ser‑rişte‑i iddiâ
eyledikleri fıkarât‑ı ahd ve evâmir‑i atîka sûretleri kendiye
verilmiş olmakla ta‘mîre mübâşeretde ol tarafda olan
Fransa Konsolosu ve rehâbîn tâifesi taraflarından söz
karışdırılması melhûz olduğundan bu tarafda kullanılan
lisân vechile nâzikâne ve hakîmâne müdâfaalarına ve asıl
nizâ‘ kebîr kubbenin üzerine olmak mülâbesesiyle evvel‑i
emirde Kenîsenin sâir mahalleri ta‘mîrâtına teşebbüs ile
kubbe sonraya alıkonulmak ve ol tarafa vusûlünden bir
buçuk, nihâyet iki ay mürûruna değin bu tarafdan bir haber
zuhûr etmez ise evvelce ber‑vech‑i hafî eşyâ‑yı lâzımesi
tehiyye etdirilerek hemân kubbenin dahi çarçabuk ta‘mîrine
mübâşeret ve sür‘at‑i itmâmına mübâderet kılınmak üzere
bu bâbda îcâb eden letâifü'l‑hıyelin ser‑riştesiz i‘mâl ü îfâsına
sa‘y‑i mevfûr eyleyip zinhâr zımnında gerek Efrenc tâifesi
ve gerek Rum ve Ermeni milletleri taraflarından hediyye
nâmı ve nâm‑ı âhar ile bir tarafdan bir akçe ve bir habbe
alınamaması husûsuna dikkatle her hâlde îfâ‑yı levâzım‑ı
sadâkat‑mendî ve iffete sarf‑ı reviyyet ve ol tarafda ikâmet
eylediği müddetce havâyic‑i zarûriyye ve vukû‘ bulacak
sâir masârif‑i sahîha için kendiye kifâyet edecek derecede
mâhiyye maâş tahsîsı lâzımeden olmakdan nâşî keyfiyyet bu
tarafda Patrikhâne ile bi'l‑muhâbere maâş‑ı mezkûr millet
tarafından mı verilmek lâzım gelir veyâhûd Mâliye Hazîne‑i
Celîlesinden i‘tâ olunmak üzere Muhassıllık emvâlinden mi
havâle olunmak iktizâ eder; her ne vechile karârlaşdırılır
ise ba‘dehû keyfiyyet bu tarafdan mûmâ‑ileyhe bildirileceği
cihetle ba‘de‑hitâmi'l‑maslaha lâzım gelen harcırâhı husûsu
dahi tesviye olunmak üzere avdeti husûsunu Dersaâdet'den
istîzâna mübâderet eyleye.
Târîh‑i kayd: Z. sene [1]257
1 Bu defterin (A.DVNS.KLS.d. 9) 2. sayfasında yazılı olan kayıtlar diğer
defterlerde (A.DVNS.KLS.d. 8, A.DVNS.KLS.d. 10, TS.MA.d. 7016)
mevcut değildir.
*
2 Metinde "mukadderdir" şeklindedir.
56
Kudüs'te Hristiyan Mezhep ve Milletlerin İdaresi
3
[3‑1]
Divan‑ı Hümayun Kalemi kâtiplerinden dikkatli birinin görevlendirilerek, Rumların ibraz ettikleri Kudüs
ile ilgili işlerine ait belgelerin kayıtlarının çıkarttırılıp huzura arz edilmesine dair Reisülküttaba hitaben
yazılan buyuruldu.
Rumların Kudüs ile İlgili İşlerine Dair İbraz Ettikleri
Belgelerin Kayıtlarının Çıkarılması
Checking and Transcribing the Records of Documents
Submitted by Greeks Regarding Their Affairs in
Jerusalem
[s. 3] İzzetlü Reîsü'l‑küttâb Efendi1
"Rum tâifesinin Kudüs‑i Şerîf'e müteallik umûrları için ref‘‑i
ruk‘a‑i iltimâslarına binâen arzuhâllerinde tevârîh‑i muhtelife ile
ba‘zı senedâtları olduğunu tahrîr edip lâkin kaydları atîk olmakdan
nâşî defterlerinin ihrâc ve tetebbuu asîr olmakla; 'yedlerinde olup
ibrâz etdikleri ma‘mûlün‑bih senedâtlarından kaydları mevcûd
olanlar arzuhâlleri hâmişine der‑kenâr ve olmayanlar gereği
gibi taharrî olunarak başka kâğıda kalemlerinden hulâsaları
ihrâc olunmak' husûsunu Dîvân‑ı Hümâyûn Kalemi küttâbından
bir müsteykız2 ve müteharrî kimesneye tenbîh eyleyip ba‘dehû
kuyûdât‑ı merkûmenin hulâsalarını huzûrumuza arz eyleyesiz."
deyü.3
Fî 15 Za.4 sene 11525
1 Bu defter (A.DVNS.KLS.d. 9) ve bu defterle karşılaştırılan diğer
defterlerdeki (A.DVNS.KLS.d. 8, A.DVNS.KLS.d. 10, TS.MA.d. 7016)
ortak kayıtlar 3 [3‑1] numaralı bu kayıttan itibaren başlamaktadır.
Bunlardan A.DVNS.KLS.d. 10 numaralı defterdeki kayıtlar 16 [19‑1]
numaralı kaydın bitiminde, A.DVNS.KLS.d. 8 ve TS.MA.d. 7016
numaralı defterlerdeki kayıtlar ise 18 [25‑1] numaralı kaydın bitiminde
sona ermektedir.
2 TS.MA.d. 7016 vr. 2b'de "müteyakkız" şeklindedir.
3 A.DVNS.KLS.d. 10, s. 2'de "deyü buyuruldu." şeklindedir.
4 Metinde "Ra." şeklindedir. TS.MA.d. 7016 vr. 2b'de bu tarih mevcut
değildir. Bu tarihle ilgili değerlendirme "Giriş" bölümünde yapılmıştır.
5 A.DVNS.KLS.d. 8, s. 1'de bu tarih sayfanın en alt sol ucundadır.
13 Şubat 1740
57
Kudüs'te Hristiyan Mezhep ve Milletlerin İdaresi
4
[4‑1]
Rumların Kudüs'teki ziyaret yerleri ile ilgili eski belgelerinin kayıtlı bulunduğu defterlere çok eski
olmalarından dolayı ulaşmak mümkün olmadığından, istekleri üzerine bunların kendi ellerinde bulunan
asıllarının aynen bir deftere kaydedildiği ve Divan‑ı Hümayun Kalemi'nde saklanan bu defterden bir suret
daha çıkarılıp kendilerine verildiği.
Rumların Kudüs'teki Ziyaret Yerlerine Dair Ellerinde
Bulunan Eski Belgelerin Kaydedildiği Defterden Bir Suret
Daha Çıkarılıp Kendilerine Verildiği
Granting a Copy of the Defter (Register) to Greeks in
Which The Old Dated Documents Granted to Them for
Their Holy Places in Jerusalem are Enregistered
13 Şubat 17401
Rum tâifesinin Kudüs‑i Şerîf'de vâkı‘ ziyâretgâhlarına
dâir senedât‑ı atîkaları kaydolunan defterlere kıdem‑i ahd
sebebi ile dest‑res kâbil olmadığından yedlerinde bulunan
senedât‑ı atîkanın aynları bir mahalle kaydolunmasını
iltimâs etmeleriyle mahsûsan bir deftere kaydolunup
asıllarıyla ba‘de'l‑mukâbele bâ‑fermân‑ı âlî defter‑i merkûm
Dîvân‑ı Hümâyûn Kalemi'nde hıfz ve zabt olunmağın
defter‑i mahfûz‑ı merkûmun işbu aynı bir sûreti dahi tahrîr
ve yedlerine def‘ u teslîm olundu.
[s. 4] Sahh‑ı âlîleriyle unvânı muhallâ kılınacak mukayyed olan senedât‑ı tâife‑i Rum defteridir.2
Sahîhdir.3
1 Tarih tahminîdir. Bir önceki (3 [3‑1] numaralı) kaydın tarihi esas
alınmıştır.
2 A.DVNS.KLS.d. 10 numaralı defterde, bu başlık ve altındaki kayıt
mevcut değildir.
3 TS.MA.d. 7016'da bu kayıt mevcut değildir.
58
Kudüs'te Hristiyan Mezhep ve Milletlerin İdaresi
5
[5‑1]
Kudüs'teki Melekî1 Hristiyanların Patriği Sofronyus'a;2 'Kudüs'teki ahali, papaz, rahip ve rahibelerin itaat ve
bağlılıkları devam ettiği sürece, kendilerinin ve Kudüs'ün içinde ve dışında ellerinde bulunan kilise, manastır
ve bütün ziyaretgâhlarının, yani Kumâme (Kutsal Kabir Kilisesi), Hz. İsa'nın (a.s.) doğduğu yer olan ve Büyük
Kilise ile üç kapılı Mağara'dan müteşekkil bulunan Beytüllahm ve Gürcü, Habeş gibi burada mevcut olan ve
Frenk, Kıptî, Süryanî, Ermeni, Nasturî, Yakubî, Marunî gibi burayı ziyarete gelen Hristiyan milletlerin daima
Kudüs'teki Melekî Hristiyanlar ile Mukaddes
Mekânlarının ve Buraları Ziyarete Gelen Hristiyanların
Daima Emniyet İçerisinde Olacaklarına Dair Hz. Ömer
Tarafından Verilen Mersûm
Marsûm (Decree) Granted by Caliph ‘Umar to Ensure
Security of the Melkite Christians in Jerusalem and Their
Holy Places, and All Other Christians Who Come to Visit
There
emniyet içerisinde olacaklarına, Patriğin bunlara önceliğinin bulunacağına, cizye, gafr(?) ve diğer malî yükümlülüklerden muaf
ve karada, denizde bütün belalardan emin olacaklarına, Kutsal Kabir Kilisesi ve diğer ziyaret yerlerine girişlerinde kendilerinden
bir şey alınmayacağına, ziyarete gelen Hristiyanların Patriğe 3 dirhem gümüş vereceklerine' dair Tûr‑ı Zeytûn'da Hz. Ömer
tarafından verilen mersûmun suret kaydı.
2 Mayıs 636
[s. 5] Sûret‑i Mersûm‑ı Hazret‑i Ömer ibnü'l‑Hattâb
يا الّٰل
عمر ابن الخطّاب 3
بسم الله الرحمن الرحيم
1 451 yılında gerçekleşen Halkidon (Kadıköy) Konsili kararlarını kabul
eden Hristiyanlar. (Bk. "el‑Melekiyyûn", El‑Müncid, Arapça ‑ Arapça
Sözlük ‑ A‘lâm kısmı, 34. baskı, Dar el‑Machreq Yay., Beyrut, 1986, s.
545); Melkit de denilen bir Hristiyan mezhebi. Daha geniş bilgi için bk.
Mustafa Sinanoğlu, "Melkâiyye", DİA, C. 29, 2004, s. 84‑85.
2 Patrik I. Sophronius (pd. 634 ‑ 638).
3 TS.MA.d. 7016, vr. 4b'de "radıya'llâhü anh" ilavesiyle.
4 Metinde " الشبات "; A.DVNS.KLS.d. 8, s. 5, A.DVNS.KLS.d. 10, s. 5 ve
TS.MA.d. 7016, vr. 4b'de " الشتات " şeklindedir.
5 A.DVNS.KLS.d. 8, s. 5, A.DVNS.KLS.d. 10, s. 5 ve TS.MA.d. 7016, vr.
4b'de " ك البطري " şeklindedir.
6 TS.MA.d. 7016, vr. 4b'de " الكرم " şeklindedir.
7 A.DVNS.KLS.d. 8, s. 5'te " الرهبات " şeklindedir. TS.MA.d. 7016, vr.
4b'de bu kelime mevcut değildir.
8 A.DVNS.KLS.d. 8, s. 5, A.DVNS.KLS.d. 10, s. 5 ve TS.MA.d. 7016, vr.
4b'de " الطاعة " şeklindedir.
9 Metinde ve A.DVNS.KLS.d. 8, s. 5 ve TS.MA.d. 7016, vr. 4b'de " "الغمامة
şeklindedir.
الحمدللّٰه الذى اعزّنا بالاسام و اكرمنا بالايمان و رحمنا بنبيّه
محمّد صلى اللّٰه عليه و سلّم و هدانا من الضلالة و جمعنا به
بعد الشتات 4 و الّف قلوبنا و نصرنا على الاعدا و مكن لنا
من الباد و جعلنا اخوانا متحابن و احمدوا الله عباد الله على
هذه النعمة هذا كتاب عمر ابن الخطّاب لعهد و ميثاق اعطى
الى البطرك 5 المبجل المكرّم 6 و هو صفرونيوس بطرك الملّة الملكيّة
فى طور الزيتون بمقام القدس الشريف فى الاشتمال على الرّعايا
والقسوس و الرّهبان و الراهبات 7 حيث كانوا و اين وجدوا و ان
يكون عليهم الأمان و ان الذمّى إذا حفظ احكام الذمّة وجب
له الأمان و الصّون منا نحن المؤمنن و الى من يتولىّ بعدنا و
ليقطع عنهم أسباب جوانحهم كحسب ما قد جرى منهم من
الطباعة 8 و الخضوع و ليكون الأمان عليهم و على كنايسهم
و دياراتهم و كافة زياراتهم الى بيدهم داخاً و خارجًا و هى
القمامة 9 و بيت اللحم مولد عيسى عليه السّام كنيسة الكراء
و المغارة ذى الثلاثة أبواب قبلى و شمالى و غربى و بقية أجناس
النّصارى الموجودين هناك و هم الكرج و الحبش و الذين يأتون
59
Kudüs'te Hristiyan Mezhep ve Milletlerin İdaresi
للزيارة من الافرنج و القبط و السريان و الأرمن و النساطرة 1
و اليعاقبة و الموارنة تابعين للبطرك المذكور و يكون متقدمًا عليهم
لأنهم أعطوا من حضرت النى الكريم و الحبيب المرسل من الله
و شرفوا بختم يده الكريمة و أمر بالنظر إليهم و الأمان عليهم
كذلك نحن المؤمنن نحسن 2 اليهم إكرامًا لمن أحسن اليهم و
يكونوا معافًا من الجزية و الغفر و المواجب و مسلمين من كافة
البلايا فى الر و البحور و فى دخولهم للقمامة 3 و بقية زياراتهم
لايؤخذ منهم شيئًا و اما الذين يقبلون الى الزيارة الى القمامة 4
يدى النصرانى الى البطرك درهم و ثلث من الفضة و كل مؤمن و
مؤمنة يحفظ ما أمرنا به سلطانًا ام حاكم ام و الى يجرى حكمه
فى الارض غى أم فقر من المسلمين المؤمنن و المؤمنات. و قد
1 Metinde ve A.DVNS.KLS.d. 10, s. 5, A.DVNS.KLS.d. 8, s. 5 ve
TS.MA.d. 7016, vr. 4b'de " النساكره " şeklindedir.
2 TS.MA.d. 7016, vr. 4b'de bu kelime mevcut değildir.
3 Metinde ve A.DVNS.KLS.d. 8, s. 5 ve TS.MA.d. 7016, vr. 4b'de " "الغمامة
şeklindedir.
4 Metinde " الغمامة " şeklindedir. TS.MA.d. 7016, vr. 4b'de " "الغمارة
şeklindedir.
5 TS.MA.d. 7016, vr. 4b'de bu kelime mevcut değildir.
6 A.DVNS.KLS.d. 10, s. 5 ve TS.MA.d. 7016, vr. 4b'de " من " mevcut
değildir.
7 TS.MA.d. 7016, vr. 4b'de "‚ من المن ي ن " şeklindedir.
8 Metinde " خالقه " şeklindedir.
9 A.DVNS.KLS.d. 10, s. 5'te " غضًا Šب "; A.DVNS.KLS.d. 8, s. 5'te " غضىا Š ;" ب
metinde " غضيًا Šب " ve TS.MA.d. 7016, vr. 4b'de " غضيا Šب " şeklindedir.
10 Bu Arapça metnin, Osmanlı Arşivi'nde HAT, 1516‑47/6 kimlik bilgisi
ile kayıtlı belgedeki Türkçe çevirisi şu şekildedir: "Kitâb‑ı Ömer bin
el‑Hattâb –radıya'llâhü anh– Bi'smi'llâhi'r‑Rahmâni'r‑Rahîm. Hamd ü senâ
ol Zât‑ı Ecell ü A‘lâ'ya mahsûsdur ki, bizleri İslâm'la azîz eyledi ve bizlere
îmânla ikrâm eyledi ve Peygamberi olan Muhammed –aleyhi's‑salâtü
ve's‑selâm– sebebiyle merhamet eyledi ve dalâletden bizi kurtarıp hidâyet
eyledi ve dağınık iken bizi cem‘ ile cemâat eyledi ve kulûbumuzu te’lîf ve
a‘dâmıza gâlib ü mansûr eyledi ve bizi bilâd ü kasabâtda temkîn eyledi ve
biribirimize muhabbetlü ihvân eyledi. Ey ibâdu'llâh! İşbu ni‘met mukâbili
sizler dergâh‑ı Hudâ'ya hamd ü senâya müdâvemet edesiz. İşbu kitâb, Ömer
bin Hattâb –radıya'llâhü anh– hazretlerinin ahd ü mîsâkı hâvî nâmeleridir
ki, millet‑i Melekiyye‑i Nasârâ'nın mübeccel ü mükerrem Patrikleri olan
Sofronyus nâm Patriğe Tûr‑ı Zeytûn'da kâin makâm‑ı Kudüs‑i Şerîf'de
i‘tâ eyledi ki: Cemî‘ reâyâ ve papas ve râhib ve râhibeler nerede olurlar
ise ve nerede bulunurlar ise tarafımızdan onlara emân olup ve bir zimmî
ahkâm‑ı zimmeti hıfz u riâyet eder ise bizler ki, hâlâ mü’minleriz ve
bizlerden sonra gelip mütevellî‑i umûr olan ehl‑i îmân tarafından ol zimmîyi
sıyânet ve emânla vikâyet etmek vâcib olduğunu müştemildir. Ve bizlerin
ve bizlerden sonra gelip veliyyü'l‑emr olanların tarafından zikrolunan
tâifenin huzû‘ u itâatleri cârî ve müstemir olduğu muktezâsınca esbâb‑ı
havâyicleri onlardan kat‘ olunmaya. Ya‘nî redd ü dirîğ olunmaya. Ve
onlara ve cümle kilise ve diyârlarına [manastırlarına] ve dâhilen ve hâricen
bi'l‑cümle ziyâretgâhlarına ki, Kumâme ve Mevlid‑i Îsâ –aleyhi's‑selâm–
olan Beytüllahm ve Kenîse‑i Kübrâ ve kıbelî ve şimâlî ve garbî üç bâbı
müştemil Mağâradır; ve mahall‑i mezbûrda mevcûd olan Gürc ve Habeş ve
sâir ziyârete gelen Efrenc ve Kıbt ve Süryân ve Ermen ve Nastûrî ve Ya‘kûbî
ve Mevârine tâifesi ki, Patrik‑i mezkûra tâbi‘lerdir; bi'l‑cümle onlara ve
bakıyye‑i ecnâs‑ı Nasârâ'ya emân olsun ve ol Patrik onların mecmûuna
mütekaddim ve muktedâ olsun. Zîrâ ol tâifenin cümlesine Nebiyy‑i Kerîm
ve mürsel min‑indi'llâh olan Habîbu'llâh cânibinden emân i‘tâ ve hatm‑i
yed‑i kerîmeleriyle şeref‑yâb oldular ve onlara dâimâ nazar ve hürmet
ve emân ve himâyetle emir buyurdular. Onun gibi bizler ki, mü’minleriz;
ol tâifeye ihsân eden Fahr‑i Âlem'e ikrâmen bizler dahi ihsân ederiz ve ol
Patrik ve rehâbineler cizyeden ve gadr [gafr](?) ve sâir mevâcibden muâf
ve berr ü bahrda kâffe‑i belâyâdan müsellem olalar ve Kumâme'ye ve sâir
ziyâretgâhlarına dâhil olur iken onlardan bir nesne ahz olunmaya ve ammâ
Kumâme'ye ziyârete gelen Nasârâ, Patriklerine fıddadan üç dirhem edâ
eyleye ve her mü’min ve mü’mine bizim bu emrimizi hıfz u riâyet eylesün.
Gerek sultân ve gerek hâkim ve hükmü arzda cârî vâlî olsun ve gerek ganî ve
gerek fakîr bi'l‑cümle mü’min ve mü’minât bu emrimize mürâât eylesün ve
işbu mersûm‑ı emân ol tâife‑i Nasârâya Abdullâh ve Osmân bin Affân ve Sa‘d
bin Zeyd ve Abdurrahmân bin Avf ve sâir ihve‑i sahâbe‑i kirâm huzûrunda
i‘tâ olundu. İşbu kitâbımızda şerh u beyân eylediğimiz ahd ü emâna i‘timâd
ve onunla amel ve eydî‑i Nasârâda ibkâ oluna. Fî 20 Rebîü'l‑evvel sene 15. Ve
bir mü’min ki, işbu mersûmumuzu kırâet ve mazmûnuna hâlen ve kıyâmete
kadar muhâlefet eyleye, ahdu'llâhı nâkız ve Habîbu'llâh olan Resûl‑i Ekrem'e
bâğız olur."
اعطى لهم مرسومنا هذا بحضور جمّ الصّحابة الكرام عبد الله و
عثمان ابن عفّان و سعد بن زيد و عبد الرحمن ابن عوف و بقية
الاخوة الصحابة الكرام فليعتمد على ما شرحنا فى كتابنا هذا 5 و
يعمل به و أبقاه فى يديهم و صلى الله تعالى على سيدنا محمّد و
اله و اصحابه و الحمد لله رب العالمن حسبنا الله و نعم الوكيل
فى العشرين من 6 شهر ربيع الاوّل سنة خامس و عشر للهجرة
النبوية. و كلّ من قرى مرسومنا هذا من المؤمنن 7 و خالفه 8 من
الآن و الى يوم الدين فليكون لعهد الله ناكثا و لرسوله الحبيب
10 باغضًا. 9
[20 Ra. 15]
60
Kudüs'te Hristiyan Mezhep ve Milletlerin İdaresi
6
[6‑1]
İstanbul'un fethi münasebetiyle rahipleriyle birlikte İstanbul'a gelip Hz. Peygamber (s.a.v) ve Hz. Ömer
ile eski sultanlar tarafından kendilerine verilen hatt‑ı hümayunları gösterip; 'bu belgelerde yazılı olduğu
üzere Kudüs'ün içindeki Kutsal Kabir Kilisesi ile bütün namazgâh ve ziyaretgâhları, Mar Yakub isimli Gürcü
Manastırı'nı, Kudüs'ün dışındaki manastır ve kiliseleri, Hz. İsa'nın (a.s.) doğduğu yer olan Beytüllahm Büyük
Kilisesi ve Mağara'yı, Kilisedeki üç kapının anahtarlarını ve bac, haraç vs.den muafiyet hakkını eskiden beri
Kudüs'teki Rumların, Ziyaretgâhlarını ve Haklarını
Eskiden Olduğu Gibi Tasarruf Etmelerine Dair Fatih Sultan
Mehmed Han Tarafından Verilen Emr‑i Âlîşân
Emr‑i Âlîşân (Imperial Order) Issued by Sultan Mehmed
II, the Conqueror, to Ensure the Greeks in Jerusalem to
Use Their Rights and Their Holy Places as It Was in the
Past
ne şekilde zapt ve tasarruf edegelmişler ise yine o şekilde zapt ve tasarruf edebilmeleri' isteğinde bulunan Kudüs Rum Patriği
Rahip Atanasyus'a, Fatih Sultan Mehmed Han tarafından bu doğrultuda verilen hatt‑ı hümayunlu emr‑i âlîşânın suret kaydı.
22‑31 Ağustos 1458
Bi‑izni'llâhi Teâlâ Hazret‑i Resûl5 hürmetiyle makâm‑ı
Kostantıniyye feth u fütûh oldukda etrâf u eknâf olan
şâhlar ve krallardan6 Âsitâne‑i Saâdetime elçiler gelip feth u
fütûhu arz edip bu def‘a Kudüs‑i Şerîf'de olan Rumların
Patriği Atanasyus7 nâm Râhib ruhbânlarıyla8 gelip Âsitâne‑i
Saâdetime yüz sürüp ve Hazret‑i Resûl‑i Ekrem hazretlerinin
–salla'llâhü aleyhi ve sellem– hazretlerinin mübârek
eliyle ve pençesiyle imzâlu olan hatt‑ı hümâyûnları ve
Hazret‑i Ömer bin Hattâb hazretlerinin –radıya'llâhü9 anh10–
hatt‑ı kûfî ile ve selâtîn‑ı mâzıyeden hatt‑ı hümâyûnları
ibrâz edip ve recâ eyledi: "Ol minvâl üzere Kudüs‑i Şerîf içeri
ve taşrasında namâzları ve ziyâretleri ke'l‑evvel11 Hazret‑i Resûl‑i
Ekrem –salla'llâhü aleyhi ve sellem– hazretlerinin ve Hazret‑i
Ömer –radıya'llâhü anh–den12 ve selâtîn‑ı mâzıyeden sadaka
ve ihsân olunan hatt‑ı hümâyûnları mûcebince zabt u tasarruf
eyleyeler." İmdi; "kadîmden fermân ve sadaka olan üzere içeri
olan Kumâme13 ile cemî‘14 namâzgâhları ve ziyâretleriyle ve
Gürcü Manastırı olan Mar Ya‘kûb15 ve Kudüs‑i Şerîf taşrasında
olan manastırlar ve kiliseler ve Hazret‑i Îsâ –aleyhi's‑selâm–
ın16 doğduğu Beytüllahm [nâm] Kilise‑yi Kübrâ17 ve
[s. 6] Fâtih Sultân Mehmed1 Hân hazretlerinin hatt‑ı hümâyûnlarıyla muanven ihsân buyurdukları emr‑i âlî‑şândır.2
"Mûcebince amel oluna. Her kim hatt‑ı hümâyûn‑ı saâdet‑makrûnu fesheder ise Allâh'ın la‘netine uğrasun."
Sebeb‑i tahrîr‑i tevkî‘‑i refî‘‑i hümâyûn‑ı vâcibü't‑tastîr ve3 yarlîğ‑ı4 belîğ‑ı hümâyûn –ensara'llâhü Teâlâ ilâ‑yevmi yüb‘asûn– oldur ki:
1 A.DVNS.KLS.d. 8, s. 6'da " محمّد " imlası ile.
2 Bu kaydın çeviri yazısında; defterin istinsahından sonraki bir tarihte bu
ferman kaydı üzerinde kırmızı kalemle yapılan tashihler esas alınmıştır.
3 Bu ve diğer defterlerde "ve" mevcut değildir. Bu defterdeki kayda
yukarıda bahsedilen kırmızı kalemli tashih sırasında "ve" eklemesi
yapılmıştır.
4 A.DVNS.KLS.d. 8, s. 6 ve A.DVNS.KLS.d. 10, s. 6'da " بليغ ي" şeklindedir.
5 A.DVNS.KLS.d. 10, s. 6'da "Resûl‑i Ekrem" şeklindedir.
6 Bu ve diğer defterlerde "krallar" şeklindedir. Bu defterdeki kayda
yukarıda bahsedilen kırmızı kalemli tashihte "‑dan" eki eklenmiştir.
7 Patrik IV. Athanasius (pd. 1452‑1460).
8 A.DVNS.KLS.d. 10, s. 6'da"ruhbânlar ile" şeklindedir.
9 A.DVNS.KLS.d. 8, s. 6, A.DVNS.KLS.d. 10, s. 6 ve TS.MA.d. 7016, vr.
5b'de "radıya'llâhü Teâlâ" şeklindedir.
10 A.DVNS.KLS.d. 8, s. 6, A.DVNS.KLS.d. 10, s. 6 ve TS.MA.d. 7016, vr.
5b'de "anh verilen" şeklindedir.
11 Metinde " كل اول " şeklindedir. Bu defterdeki kayıt üzerinde, yukarıda
bahsedilen kırmızı kalemli tashih sırasında " كالاول " şeklinde düzeltme
yapılmıştır.
12 Bu ve diğer defterlerde "anh hazretlerinin" şeklindedir. Bu defterdeki
kayıt üzerinde, yukarıda bahsedilen kırmızı kalemli tashih sırasında
"anhden" şeklinde düzeltme yapılmıştır.
13 A.DVNS.KLS.d. 10, s. 6'da "Kumâme'ye" şeklindedir.
14 A.DVNS.KLS.d. 10, s. 6'da "cem‘" şeklindedir.
15 Monastery of St. James veya Cathedral of St. James. Bu defterde
"Mar Yakûb" şeklindedir; yukarıda bahsedilen kırmızı kalemli tashih
sırasında "Mar Ya‘kûb" şeklinde düzeltme yapılmıştır. Diğer defterlerde
"Mar Ya‘kûb" şeklindedir.
16 Bu ve diğer defterlerde "–aleyhi's‑selâm– hazretlerinin" şeklindedir. Bu
defterdeki kayıt üzerinde, yukarıda bahsedilen kırmızı kalemli tashih
sırasında "aleyhi's‑selâmın" şeklinde düzeltme yapılmıştır.
17 Church of the Nativity.
61
Kudüs'te Hristiyan Mezhep ve Milletlerin İdaresi
Mağâra1 ve Kilise'de olan üç kapı miftâhlarıyla şimâl ve kıble
ve garbî tarafından içinde olan cemî‘2 millet‑i Nasrânî Kudüs‑i
Şerîf patrikleri yamakları bu vakıf3 olan eşyâları bâc ve harâcdan
ve gafrlardan(?)4 ve sâir tekâlîf‑i örfiyyeden kadîmden sadaka
ve ihsân ve fermân olunan üzere küllîsinden muâf u müsellem
olmak için" recâ eyledikleri ecilden imdi:
Kadîmden Hazret‑i Resûl‑i Ekrem –salla'llâhü aleyhi
ve sellem– hazretlerinin ve Hazret‑i Ömer –radıya'llâhü
anh– hazretlerinin ve selâtîn‑ı mâzıyeden sadaka ve ihsân
ve fermân olunan hatt‑ı hümâyûnları mûcebince cenâb‑ı
celâletim dahi sadaka ve ihsân ve fermân‑ı âlî‑şânım
olmuşdur. Tasarrufumda ve hükmümde olan memleketler
eğer deryâdan ve eğer karadan5 hâkimü'l‑vakt olanlar
Kudüs‑i Şerîf Patriği ve ruhbânları mezbûrlara himâyet ü
sıyânet ve âhardan kimesne rencîde eylemeyeler ve eğer
Hazret‑i Resûl‑i Ekrem6 –salla'llâhü aleyhi ve sellem–
hazretleri sadaka ve ihsân olunan mübârek pençesiyle
imzâlu hattı ve Hazret‑i Ömer –radıya'llâhü anh–in7 verdiği
kûfî ile hattı ve selâtîn‑ı mâzıyeden sadaka ve ihsân olunan
hatt‑ı hümâyûnları ve hâlâ sadaka ve ihsân olunan hatt‑ı
hümâyûn‑ı saâdet‑makrûn ve fermân‑ı âlî‑şânı eğer bundan
sonra gelen halîfe8 ve9 vüzerâ‑yı ızâmlardan ve ulemâdan
ve ehl‑i örfden ve kapım kullarından10 ve sâ[ir]11 ümmet‑i
Muhammed'den akçe için veyâhûd hâtır için feshine murâd
ederlerse Allâh'ın ve Hazret‑i Resûl'ün hışmına uğrasun.
Şöyle bileler; alâmet‑i şerîfe i‘timâd u inkıyâd kılalar.
Tahrîren; fî‑evâsıtı şehri Şevvâli'l‑mükerrem sene isnâ
[ve] sittîn ve semân‑mie.
Sene 862
1 Cave of the Nativity.
2 A.DVNS.KLS.d. 10, s. 6 ve TS.MA.d. 7016, vr. 5b'de "cem‘" şeklindedir.
3 Bu ve diğer defterlerde "vefk" olarak okunmaya müsait şekilde yazıldığı
için bu defterdeki kayıt üzerinde, yukarıda bahsedilen kırmızı kalemli
tashih sırasında "vakıf" şeklinde düzeltme yapılmıştır.
4 Metinde " لردن › قافي " imlası ile.
5 A.DVNS.KLS.d. 8, s. 6 ve TS.MA.d. 7016, vr. 5b'de "eğer deryâdan ve
karadan" şeklindedir.
6 A.DVNS.KLS.d. 10, s. 6'da " اكر اكرم " şeklindedir.
7 A.DVNS.KLS.d. 8, s. 6, A.DVNS.KLS.d. 10, s. 6 ve TS.MA.d. 7016, vr.
5b'de "anh hazretlerinin" şeklindedir.
8 A.DVNS.KLS.d. 8, s. 6, A.DVNS.KLS.d. 10, s. 6 ve TS.MA.d. 7016, vr.
5b'de "halîfeler" şeklindedir.
9 A.DVNS.KLS.d. 10, s. 6'da "ve" mevcut değildir.
10 Bu ve diğer defterlerde "kulların" şeklindedir. Bu defterdeki kayıt
üzerinde, yukarıda bahsedilen kırmızı kalemli tashih sırasında
"kullarından" şeklinde düzeltme yapılmıştır.
11 Diğer defterlerde "sâir" şeklindedir.
62
Kudüs'te Hristiyan Mezhep ve Milletlerin İdaresi
Bi‑avni'llâhi Teâlâ ve Resûlihî ve Habîbihî5 Kudüs‑i Şerîf‑i
Beytu'llâh'a gelip Saferu'l‑hayrın Yirmi beşinci gününde
feth‑i bâb olunup Rum keferesine Patrik olan Atalya6 nâm
Râhib cümle râhibân ile maan reâyâ vü berâyâ gelip itâat ve
recâ ve temennâ kılmışlardır: "kadîmden vâkı‘ olan kilise ve
manastırları ve ziyâretleri ve içeri ve taşrada kadîmden ne minvâl
üzere zabt u tasarruf edegelmişler ise ol minvâl üzere mezbûr
Patrik dahi zabt u tasarruf eyleye ve Hazret‑i Ömer –radıya'llâhü
anh–den7 olan ahidnâme‑i hümâyûn ve selâtîn‑ı mâzıyeden olan
evâmir‑i şerîfeleri mûcebince zabt u tasarruf eylemek için" deyü.
Buyurdum ki:
Hükm‑i şerîfim mûcebince zabt u tasarruf eyleye.
Kumâme kapısı karşısında ve kıble tarafında Muğtesel
[ve] kadîmî iki şem‘dân ve kanâdiller ve yine mahall‑i
mezbûrda vâkı‘ Patrikliğe tâbi‘ gülgüle8 üzerinde dört
kemerin aşağısı ve yukarısı ve Sitt‑i Meryem üzerinde
yedi kıt‘a kemerler zîr ü bâlâsı ve Kilise‑yi Kebîr ortası ve
Türbesi maan cümle ziyâretleri ve taşra Kumâme havlusu
üç kiliseleri ve karşısın[d]a Kilise‑i Mar Yuhanna ve Patrik
mütemekkin olan evlerde kilise olan Elena9 demekle ma‘rûf
ve Mar Sikla10 ve Sittinâ‑yı [Meryem]11 ve Mar Eftimyus12
7
[7‑1]
Kudüs'ün fethi münasebetiyle bütün ahali ve rahipleriyle gelip; 'Kudüs'ün içinde ve dışında kendi ellerinde
bulunan kilise, manastır ve ziyaretgâhları Hz. Ömer ve sonra gelen sultanlar tarafından verilen mersûm ve
fermanlar gereğince eskiden beri ne şekilde zapt ve tasarruf edegelmişler ise yine o şekilde zapt ve tasarruf
etmeleri' isteğinde bulunan Kudüs'teki Rumların Patriği Rahip Atalya'ya; 'Kutsal Kabir Kilisesi'nin kapısının
karşısında ve kıble tarafındaki Muğtesel, şamdan ve kandilleri, gülgüle üzerindeki dört kemerin altı ve üstü ile
Kudüs'teki Rumların, Ziyaretgâhlarını ve Haklarını
Eskiden Olduğu Gibi Tasarruf Etmelerine Dair Sultan
I. Selim Han Tarafından Verilen Emr‑i Âlîşân
Emr‑i Âlîşân (Imperial Order) Issued by Sultan Selim I, to
Ensure the Greeks in Jerusalem to Use Their Rights and
Their Holy Places as It Was in the Past
Sitt‑i Meryem üzerindeki yedi kemerin altı ve üstünü, Kilisenin ortası ve Türbesi ile diğer ziyaret yerlerini, Kutsal Kabir Kilisesi'nin
avlusundaki isimleri yazılı kilise ve manastırları, Hz. İsa'nın (a.s.) Zindanı ve Hanna'nın Evi'ni, Meryem Ana Makberesi'ni, Hz. İsa'nın
(a.s.) doğduğu Beytüllahm isimli Mağara ve Kilise'deki kuzey ve kıble tarafında bulunan iki kapının anahtarlarını, etrafındaki
bahçe, zeytinlik ve makberelikleri, isimleri zikredilen diğer kilise, manastır ve yerleri; gümrük, bac vs. yükümlülüklerden muafiyet
ve Rum Patriğinin diğer Hristiyan milletlere karşı önceliği haklarını eskiden olduğu gibi zapt ve tasarruf edip kendilerine diğer
milletlerin müdahale etmemesi' hususlarında Kudüs Fatihi Sultan I. Selim Han tarafından verilen hatt‑ı hümayunlu emr‑i
âlîşânın suret kaydı.2
19 Mart 1517
1 A.DVNS.KLS.d. 8, s. 7, A.DVNS.KLS.d. 10, s. 7 ve TS.MA.d. 7016, vr.
6a'da "besmele" mevcut değildir.
2 Sultan I. Selim Han tarafından Ermenilere verilen emr‑i âlîşân için bk.
33 [60‑1] numaralı kayıt.
3 TS.MA.d. 7016, vr. 6a'da "hümâyûnlarıyla" şeklindedir.
4 Bu kaydın çeviri yazısında; defterin istinsahından sonraki bir tarihte bu
ferman kaydı üzerinde kırmızı kalemle yapılan tashihler esas alınmıştır.
5 Bu ve diğer defterlerde "Resûlihî Habîb" şeklindedir. Bu defterdeki kayıt
üzerinde, yukarıda bahsedilen kırmızı kalemli tashih sırasında "Resûlihî
ve Habîbihî" şeklinde düzeltme yapılmıştır.
6 "Attalya" şekli için bk. TS.MA.e, 746/102.
7 A.DVNS.KLS.d. 8, s. 7, A.DVNS.KLS.d. 10, s. 7 ve TS.MA.d. 7016, vr.
6a'da "anh hazretlerinden" şeklindedir.
[s. 7] Bi'smi'llâhi'r‑Rahmâni'r‑Rahîm1
Fâtih‑i Kudüs‑i Şerîf merhûm Sultân Selîm Hân hazretlerinin hatt‑ı hümâyûn ile3 muanven ihsân buyurdukları emr‑i âlî‑şândır.4
"Emr‑i şerîfim mûcebince amel; her kim bir gayri şekil ederse ve bozarsa Allâhü Teâlâ'nın kılıcına uğrasun."
8 Bu kelime daha sonraki kayıtlarda cülcüle olarak da geçmektedir ve
Golgota kayası kastedilmektedir. Cülcüle şekline göre anlamı: Kafatası.
Hz. İsa'nın, üzerinde asıldığı (çarmıha gerildiği) dağın adı. Bk. " "جلجل
maddesinin ا ج لُلْجُل". 4 " alt maddesi, El‑Müncid, Arapça ‑ Arapça Sözlük,
34. baskı, Dar el‑Machreq Yay., Beyrut, 1986, s. 96.
9 St. Helena.
10 St. Thecla. Metinde " ثق ا "ِ; A.DVNS.KLS.d. 8, s. 7'de " ثق ا "; A.DVNS.
KLS.d. 10, s. 7 ve TS.MA.d. 7016, vr. 6a'da " تق ا " imlası ile.
11 Diğer kayıtların bir kısmında bu terkip "Sittinâ‑yı Meryem" şeklinde
geçtiğinden burada ve sadece "Sittinâ‑yı" geçen diğer kayıtlarda
"[Meryem]" ilavesinde bulunulmuştur.
12 St. Euthemius.
63
Kudüs'te Hristiyan Mezhep ve Milletlerin İdaresi
ve Mar Katrina1 ve Mar Mîkâil2 ve Mar Yorgi3 ve Mar
Yuhanna ve bâğçe ve Mar Vasil4 ve Mar Nikola5 ve Mar
Dimitri6 ve Sitt‑i Meryem ve diğer Mar Yuhanna ve diğer
Kilise‑yi Mar Ya‘kûb7 Gürcü Manastırı ve Mar Yorgi8 nâm
kiliseler ve Kudüs‑i Şerîf taşrasında Meryem Ana Makberesi9
ve Mar Siyon10 ve Hazret‑i Îsâ'nın Zindânı11 [ve] Hanna'nın
Evi12 ve sahrâda13 olan makbereleri ve Gürcü Manastırı
Mussallebi(?)14 ve Mar Simyon ve Mar İlyâs Manastırı15 ve
bâğ16 ve zeytûn ve Mar Sava Manastırı17 ve karye‑i Beyt‑i
Jala Mar Yorgi18 ve Hazret‑i Îsâ –aleyhi's‑selâm– doğduğu
Beytüllahm nâm Mağâra ve Kenîse'de vâkı‘ mev[â]zı‘,
şimâl ve kıble taraflarında olan iki kapının miftâhları ve
etrâfında olan iki kıt‘a bâğçe ve zeytûnluk ve makberelikleri
ve sâir karyelerde olan kilise ve manastırları ve Patriğe
tâbi‘ olan Gürcü ve Habeş ve Sırb19 ve sâir vakıf olanları
ve metrepolidleri ve râhibleri ve mürd olan metrepolid ve
piskopos ve râhiblerin metrûkâtı ahz ü kabz edip ve Kudüs‑i
Şerîf'in kapısında ve Zemzem suda ve Arab kıfârında ve
iskelelerde ve keşif etdiklerinde ve gümrük ve bâc ve sâir
tekâlîf‑i örfiyye[den] bi'l‑külliyye muâf u müsellem olalar.
Mezbûr vech‑i meşrûh üzere olan emr‑i şerîfim mûcebince
âhar milelden20 müdâhale ve rencîde eylememek [üzere] sâir
milletden Rum Patriği olan mukaddem ola. Hazret‑i Ömer
–radıya'llâhü anh– hazretlerinin ahidnâme‑i hümâyûn ve
selâtîn‑ı mâzıyeden olan evâmir‑i şerîfeleri mûcebince ben
dahi verdim ve buyurdum ki:
Hükm‑i şerîfim mûcebince ba‘de'l‑yevm vech‑i meşrûh
üzere olan emrime sultân olanlar yâhûd vüzerâ‑yı ızâm ve
ulemâ ve sulehâdan ve kâdîlardan ve mîr‑i mîrân ve mîr‑livâ
voyvodaları ve Beytülmâl [ve] kassâm adamları ve subaşıları
ve züamâ ve erbâb‑ı tîmâr ve müteferrika ve çavuş ve sipâh
ve yeniçeri ve sâir kapım kullarından her kim fesh murâdları
olur ise Allâhü Teâlâ'nın hışmına ve azâbına uğrasun, deyü.
Bu hükm‑i hümâyûnumu mezbûrların yedlerin[d]e ibkâ
edip alâmet‑i şerîfe i‘timâd kılalar.
Tahrîren; fî‑sene selâse ve ışrûn ve tis‘a‑mie.
Sene 92321
1 St. Catherine. A.DVNS.KLS.d. 8, s. 7, A.DVNS.KLS.d. 10, s. 7 ve
TS.MA.d. 7016, vr. 6a'da "Mar Katrina" kelimeleri mevcut değildir.
2 St. Michael.
3 TS.MA.d. 7016, vr. 6a'da " يوركه " imlâsı ile.
4 St. Basil.
5 St. Nicholas.
6 St. Dimitri.
7 Bu defterde "Kilisesi ve Mar Yakûb"; diğer defterlerde "Kilisesi ve Mar
Ya‘kûb" şeklindedir. Bu defterdeki kayıt üzerinde, yukarıda bahsedilen
kırmızı kalemli tashih sırasında "Kilise‑yi Mar Ya‘kûb" şeklinde düzeltme
yapılmıştır.
8 St. George. TS.MA.d. 7016, vr. 6a'da " يوركه " imlâsı ile.
9 Tomb of Virgin Mary.
10 Metinde "Seyom", A.DVNS.KLS.d. 8, s. 7, A.DVNS.KLS.d. 10, s. 7 ve
TS.MA.d. 7016, vr. 6a'da "Seyon" şeklindedir.
11 Hazret‑i İsa'nın Zindânı / Habsü'l‑Mesîh: Prison of Crist.
12 House of Annas.
13 Dört defterde de " سحراده " imlası ile.
14 Bu kelime; yayımlanan bu defterlerdeki birçok kayıtta "¨ ,"مصي
(musallâ = namazgâh, şapel, dua ve ibadet mekânı), " مصلب " (musalleb
= haçlı, üzerinde haç işareti bulunan, haç şeklinde olan şey) vs.
şekillerde okunabilen çeşitli imlalarla yazılmış olduğundan, çeviri
yazıda, okunduğu şekilde ve (?) işareti ile yazılmış; Osmanlıca imlası
da dipnotta ayrıca gösterilmiştir. Metinde " مصّللبى "; A.DVNS.KLS.d. 8,
s. 7 ve A.DVNS.KLS.d. 10, s. 7'de " مصالبی "; TS.MA.d. 7016, vr. 6a'da
مصالی" " şeklindedir.
15 Prophet Elias.
16 TS.MA.d. 7016, vr. 6a'da "bâğçe" şeklindedir.
17 Mar Saba Monastery.
18 Beyt‑i Jala köyü, Mar Yorgi: The Holy Monastery of St. George in
Beit‑Jala. TS.MA.d. 7016, vr. 6a'da " يوركه " imlâsı ile.
19 Metinde " ب› ش ي " imlası ile.
20 Metinde "millelden", A.DVNS.KLS.d. 8, s. 7, A.DVNS.KLS.d. 10, s. 7 ve
TS.MA.d. 7016, vr. 6a'da "millet" şeklindedir.
21 A.DVNS.KLS.d. 8, s. 7'de bu ibare mevcut değildir.
64
Kudüs'te Hristiyan Mezhep ve Milletlerin İdaresi
8
[8‑1]
Hâlâ Kudüs‑i Şerîf'de sâkin olan Rum Patriği Yermanus2
nâm Râhib Dersaâdetime arzuhâl sunup; "cennet‑mekân,3
firdevs‑âşiyân, merhûm ve mağfûrun‑leh4 babam Sultân Selîm
Hân –aleyhi'r‑rahmetü ve'r‑rıdvân– zamân‑ı feth‑i şerîflerinde
olan Patrik Atalya nâm Râhib ve sâir râhibân tâifesi ve reâyâ
vü berâyâ cümlesi varıp merhûm babam Sultân Selîm Hân
–aleyhi'r‑rahmetü ve'r‑rıdvân– hazretlerine recâ ve temennâ
kıldılar ki; 'Kadîmden vâkı‘ olan kiliseler ve manastırlar5 [ve]
ziyâretleri ve içeri ve6 taşralardan7 kadîmden ne minvâl üzere
zabt u tasarruf edegeldikleri husûsları yine ol minvâl8 üzere
zabt u tasarruf eyleyeler.' ve Hazret‑i Ömer –radıya'llâhü Teâlâ
anh–den9 olan ahidnâme‑i hümâyûn ve selâtîn‑ı mâzıyeden
olan evâmir‑i şerîfeleri mûcebince merhûm babam Sultân Selîm
Hân –aleyhi'r‑rahmetü ve'r‑rıdvân– hazretleri dahi hatt‑ı
hümâyûn‑ı saâdet‑makrûn ihsân edip buyurmuşlar ki; 'Kilise ve
manastırları ve ziyâretleri ve içeri ve taşralarda10 olan Kumâme
kapısı karşısında ve kıble tarafında Muğtesel [ve] iki şem‘dân ve
kanâdiller ve mahall‑i mezbûrda vâkı‘ Patrikliğine11 tâbi‘ gülgüle
üzerinde dört kemerin aşağısı ve yukarısı ve Sitt‑i Meryem
üzerinde yedi kıt‘a kemerlerin zîr ü bâlâsı ve Kilise‑yi Kebîr12
Kudüs Rum Patriği Yermanus'un arzuhâl sunarak; "Kudüs Fatihi Sultan Selim Han'ın, Kudüs'ün fethinde,
Kudüs Rum Patriği Rahip Atalya'ya; 'kilise, manastır ve ziyaretgâhlarını, Kutsal Kabir Kilisesi'nin kapısının
karşısında ve kıble tarafındaki Muğtesel, şamdan ve kandilleri, gülgüle üzerindeki dört kemerin altı ve
üstü ile Sitt‑i Meryem üzerindeki yedi kemerin altı ve üstünü, Kilisenin ortası ve Türbesi ile diğer ziyaret
yerlerini, Kutsal Kabir Kilisesi'nin avlusundaki isimleri yazılı kilise ve manastırları, Hz. İsa'nın (a.s.) Zindanı
Kudüs'teki Rumların, Ziyaretgâhlarını ve Haklarını
Eskiden Olduğu Gibi Tasarruf Etmelerine Dair Sultan
I. Süleyman Han Tarafından Çıkarılan Emr‑i Âlîşân
Emr‑i Âlîşân (Imperial Order) Issued by Sultan Süleyman
I to Ensure the Greeks in Jerusalem to Use Their Rights
and Their Holy Places as It Was in the Past
ve Hanna'nın Evi'ni, Meryem Ana Makberesi'ni, Hz. İsa'nın (a.s.) doğduğu Beytüllahm isimli Mağara ve Kilise'deki kuzey ve kıble
tarafında bulunan iki kapının anahtarlarını, etrafındaki bahçe, zeytinlik ve makberelikleri, isimleri zikredilen diğer kilise ve
manastırları; gümrük, bac vb. malî yükümlülüklerden muafiyet, aslına uygun olarak kilise tamiri, odalar inşası, kapı pencere
açma ve kapama, evden eve kemer yapma ve Patrik ve ona tabi olanların ayinlerde diğer milletlere önceliği haklarını eskiden
olduğu gibi zapt ve tasarruf edip kendilerine diğer milletlerin müdahale etmemesi' hususlarında hatt‑ı hümayun ihsan ettiğini"
ifade etmesi üzerine bu hususların aynen geçerli olduğuna dair Kudüs Sancakbeyine ve Kadısına hitaben Sultan I. Süleyman
Han tarafından çıkarılan hatt‑ı hümayunlu emr‑i âlîşânın suret kaydı.
16‑25 Aralık 1526
[s. 8] Merhûm Sultân Süleymân Hân hazretlerinin hatt‑ı hümâyûnlarıyla muanven ihsân buyurdukları emr‑i âlî‑şândır.1
"Emr‑i şerîfim mûcebince amel oluna. Feshine her kim murâd ederse Allâhü Teâlâ'nın azâbına ve Hazret‑i Resûl‑i Ekrem'in
hışmına uğrasun."
Kudüs‑i Şerîf Sancağıbeyine ve Kudüs‑i Şerîf Kâdîsına hüküm ki:
1 Bu kaydın çeviri yazısında; defterin istinsahından sonraki bir tarihte bu
ferman kaydı üzerinde kırmızı kalemle yapılan tashihler esas alınmıştır.
2 Patrik Germanus (pd. 1537‑1579).
3 A.DVNS.KLS.d. 10, s. 8'de "cennet‑mekân ve" şeklindedir.
4 Bu defterde "mağfûrâ" olarak okunmaya müsait şekilde yazıldığı için bu
defterdeki kayıt üzerinde, yukarıda bahsedilen kırmızı kalemli tashih
sırasında "mağfûrun‑leh" şeklinde düzeltme yapılmıştır.
5 A.DVNS.KLS.d. 10, s. 8'de "manastır" şeklindedir.
6 A.DVNS.KLS.d. 8, s. 8 ve A.DVNS.KLS.d. 10, s. 8'de "ve" mevcut
değildir.
7 A.DVNS.KLS.d. 8, s. 8, A.DVNS.KLS.d. 10, s. 8, TS.MA.d. 7016, vr.
6b'de "taşralarda" şeklindedir.
8 A.DVNS.KLS.d. 8, s. 8, A.DVNS.KLS.d. 10, s. 8, TS.MA.d. 7016, vr.
6b'de "olması" şeklindedir.
9 Bu ve diğer defterlerde "anh hazretlerinden" şeklindedir. Bu defterdeki
kayıt üzerinde, yukarıda bahsedilen kırmızı kalemli tashih sırasında
"anhden" şeklinde düzeltme yapılmıştır.
10 A.DVNS.KLS.d. 8, s. 8 ve A.DVNS.KLS.d. 10, s. 8'de "ve" mevcut
değildir.
11 A.DVNS.KLS.d. 10, s. 8'de "Patrikliğe" şeklindedir.
12 Bu ve diğer defterlerde "kilise ve kübrâsı" şeklindedir. Bu defterdeki
kayıt üzerinde, yukarıda bahsedilen kırmızı kalemli tashih sırasında
"Kilise‑yi Kebîr" şeklinde düzeltme yapılmıştır.
65
Kudüs'te Hristiyan Mezhep ve Milletlerin İdaresi
ortası ve Türbesi ve maan cümle ziyâretleri ve taşra Kumâme
havlusunda1 vâkı‘ üç kiliseleri ve karşısın[d]a2 Kilise‑i Mar
Yuhanna ve merdüban üzerinde Elena Kilisesi demekle ma‘rûf
ve Patrik mütemekkin olan evlerde Kilise‑yi [( )] ve iki yol
üzerinde olan kemerleri ve karşısında olan manastır ve Mar
Sikla3 ve Sittinâ‑yı [Meryem] ve Mar Eftimyus4 ve Mar Katarina
ve Mar Mîkâil Manastırı ve Mar Yorgi5 ve De[y]r‑i Amûd ve
Mar Yuhanna ve bâğçe ve Mar Vasil ve Mar Todori ve Mar
Nikola ve Mar Dimitri ve Sitt‑i Meryem ve diğer Mar Yuhanna
ve diğer Kilise‑i Mar Ya‘kûb6 Gürcüler Manastırı ve bâğçeleri ve
zeytûnları ve Hazret‑i Îsâ –aleyhi's‑selâm– Zindânı ve Mar Yorgi7
nâm kiliseler ve Kudüs‑i Şerîf taşrasında Meryem Ana Makberesi
ve Tûr‑ı Zeytûn ve Hazret‑i Dâvûd ve Mar Seloniyesi(?) Kilisesi
ve De[y]r‑i Zeytûn8 ve Hanna'nın Evi ve defni olan sahrâda
makbereleri ve Gürcüler ve Megril Manastırı ve Musallâ9 nâm
Kilisesi ve Mar Simyon ve Katamon10 ve Mar İlyâs Manastırı ve
bâğ11 ve tarlaları ve zeytûnluk ve Mar Sava Manastırı ve karye‑i
Beyt‑i Jala ve12 Mar Yorgi13 ve Hazret‑i Îsâ –aleyhi's‑salâtü
ve's‑selâm– doğduğu Beytüllahm nâm Mağâra ve Kebîr14 Kilise'de
vâkı‘ şimâl ve kıble taraflarında olan iki kapının miftâhları ve
etrâfında olan iki kıt‘a bâğçe ve zeytûnluğu ve makberelikleri
ve sâir karyelerde olan kilise ve manastırları ve Patriğe tâbi‘
olan Gürcü ve Habeş ve Kıbtî tâifesi ve sâir vakıf olanları âyîn‑i
bâtılaları üzere nâkûs15 ve her gece buhûr etdikleri ve âyînleri üzere
zuhûr eden nâr‑ı şem‘a16 ve devir etdiklerinde cümle milletden
Rum Patriği ve tevâbi‘leri cümlesinden mukaddem varıp sonra
sâir millet varalar ve mürd olan râhiblerin ve metrepolidlerin
ve piskoposların ve kalogaryaların17 metrûkâtları mezbûr Patrik
ahz ü kabz edip ve Kudüs‑i Şerîf'in kapısında ve Zemzem suyu ve
Arab18 kıfârında ve iskelelerde ve keşif etdiklerinde ve gümrük ve
bâc ve cizye ve kilise meremmâtına vaz‘‑ı kadîm üzere meremmât
olunmak ve odalar binâ eylemek ve kapı ve pencere açmak
veyâhûd kapamak ve evden eve kemer eylemek ve sâir tekâlîf‑i
örfiyye[nin]19 küllîsinden muâf u müsellem olalar; min‑ba‘d âhar
millet karışıp müdâhale eylemeye; cümlesinden Rum patrikleri
mukaddem ve zabtında ola.' " Hazret‑i Ömer –radıya'llâhü20
anh– hazretlerinin ahidnâme‑i hümâyûn ve merhûm babam
Sultân Selîm Hân –aleyhi'r‑rahmetü ve'l‑gufrân– hazretlerinin
hatt‑ı hümâyûn‑ı saâdet‑makrûnları mûcebince ben dahi
verdim ve buyurdum ki:
Hükm‑i şerîfim mûcebince ba‘de'l‑yevm vech‑i meşrûh
üzere olan emrime sultân olsun veyâhûd vüzerâ‑yı ızâmdan
ve ulemâ ve sulehâdan ve mîr‑i mîrân ve mîr‑livâ voyvodaları
ve Beytülmâl ve kassâm adamları ve vakıf mütevellîleri ve
subaşıları ve züamâ ve erbâb‑ı tîmâr ve müteferrika ve çavuş
ve sipâh ve yeniçeri ve sâir ehl‑i örf tâifesi ve kapım [s. 9]
kullarından ve Hazret‑i Resûl‑i Ekrem –salla'llâhü aleyhi ve
sellem– hazretlerinin ümmetinden her kim Hazret‑i Ömer
hazretlerinin ahidnâme‑i hümâyûnları ve merhûm babam
Sultân Selîm Hân –aleyhi'r‑rahmetü ve'r‑rıdvân– hazretlerinin
hatt‑ı hümâyûn‑ı saâdet‑makrûnları ve hâlâ verilen hatt‑ı
hümâyûn‑ı saâdet‑makrûnum21 fesheylemek murâdları
olur ise Allâhü Teâlâ'nın hışmına ve azâbına mes’ûl olalar,
deyü. Hatt‑ı hümâyûn‑ı saâdet‑makrûnlarımı mezbûrların
yedlerinde ibkâ edip alâmet‑i şerîfe i‘timâd kılalar.
Tahrîren; fî‑evâsıtı şehri Rebîi'l‑evvel sene selâse ve
selâsîn ve tis‘a‑mie.
Sene 93322
Be‑makâm‑ı
Edirne23 el‑mahrûse24
1 A.DVNS.KLS.d. 8, s. 8, A.DVNS.KLS.d. 10, s. 8, TS.MA.d. 7016, vr.
6b'de "havlusu" şeklindedir.
2 Bu ve diğer defterlerde "ve karşısın[d]a" kelimeleri mevcut değildir. Bu
defterdeki kayıt üzerinde, yukarıda bahsedilen kırmızı kalemli tashih
sırasında "ve karşısına" kelimeleri eklenmiştir.
3 Metinde ve TS.MA.d. 7016, vr. 6b'de " نق ا "; A.DVNS.KLS.d. 8, s. 8'de
ثق ا" " ve A.DVNS.KLS.d. 10, s. 8'de " سقلا " imlaları ile.
4 A.DVNS.KLS.d. 10, s. 8'de "Eftimus" şeklindedir.
5 TS.MA.d. 7016, vr. 6b'de " يوركه " imlâsı ile.
6 Bu defterde "Mar Yakûb"; diğer defterlerde "Mar Ya‘kûb" şeklindedir. Bu
defterdeki kayıt üzerinde, yukarıda bahsedilen kırmızı kalemli tashih
sırasında "Mar Ya‘kûb" şeklinde düzeltme yapılmıştır.
7 TS.MA.d. 7016, vr. 6b'de " يوركه " imlâsı ile.
8 Deyr‑i Zeytun: Church of the Holy Archangels.
9 Metinde " مصى "; A.DVNS.KLS.d. 8, s. 8, A.DVNS.KLS.d. 10, s. 8,
TS.MA.d. 7016, vr. 6b'de " مصىّ " imlası ile.
10 The Holy Monastery of St. Symeon at Katamonas.
11 TS.MA.d. 7016, vr. 6b'de "bâğçe" şeklindedir.
12 Defterlerdeki diğer kayıtlarda "ve" olmadan "Beyt‑i Jala Mar Yorgi"
şeklinde geçmektedir.
13 TS.MA.d. 7016, vr. 6b'de " يوركه " imlâsı ile.
14 A.DVNS.KLS.d. 10, s. 8'de "ke[b]îr" şeklindedir.
15 TS.MA.d. 7016, vr. 6b'de "nâmûs" şeklindedir.
16 TS.MA.d. 7016, vr. 6b'de "şu‘le" şeklindedir.
17 A.DVNS.KLS.d. 10, s. 8'de "kalagoryaların" şeklindedir.
18 TS.MA.d. 7016, vr. 6b'de bu kelime mevcut değildir.
19 TS.MA.d. 7016, vr. 6b'de "örfiyyenin" şeklindedir.
20 A.DVNS.KLS.d. 10, s. 9 ve TS.MA.d. 7016, vr. 6b'de "radıya'llâhü
Teâlâ" şeklindedir.
21 TS.MA.d. 7016, vr. 6b'de "saâdet‑makrûnumu" şeklindedir.
22 A.DVNS.KLS.d. 8, s. 9'da bu ibare mevcut değildir.
23 A.DVNS.KLS.d. 10, s. 9'da " ادنه " şeklindedir.
24 TS.MA.d. 7016, vr. 6b'de bu kelime mevcut değildir.
66
Kudüs'te Hristiyan Mezhep ve Milletlerin İdaresi
Beytü'l‑Makdis'de2 vâkı‘ Kumâme‑i Kenîse'den dârendegân‑ı
fermân‑ı hümâyûn Rum tâifesi ve patrikahı tarafından
Dergâh‑ı Muallâma adamlar gelip ve arzuhâl sunup;3
"feth‑i hâkânîden beri âyîn ü âdetleri üzere zikrolunan Kumâme‑i
Kenîse'de duhûl‑i zeyân4 ile zuhûr eden nâr ziyâreti5için
zamânıyla her sene etrâf u eknâfdan gelen Ermeni ve Gürcü ve
Frenk ve Habeş keferesi ve sâir millet‑i Nasârâ tâifesi Rum patriklerine
mürâcaat edip ve Kenîse‑i mezbûrede aşağı ve yukarı
mahalleri ve kapı önünde tilâvet‑i İncîl ve ger devr‑i ma‘bed6 ve
tertîbdir ve7 her gece buhûr salmak ve nâr‑ı mezbûrdan şem‘a8
yandırmakdır; millet‑i mezbûre ve tavâif‑i merkûmenin cümlesinden
evvel Rum Patrikahı ve Rûmiyân9 tâifesi varıp cümleden
mukaddem berây‑ı(?)10 hizmet ve edâ‑yı âyîn‑i ma‘bed11 etdikden
sonra mu‘tâd‑ı kadîm üzere sâir millet ve tavâif dahi yollarıyla
gelip tarîk‑ı kadîm üzere onlar dahi devir ve edâ‑yı âyîn ederler
iken hâliyâ zikrolunan tavâif‑i muhtelifeden Ermeni tâifesinden
Kızılbaş'dan gelme Gorgor nâm Ermeni ve gayrileri birikip
feth‑i hâkânîden beri olugelmişe muhâlif vaz‘ u hareket edip ve
akçe kuvvetiyle hükkâma muvâfakat etdirip kadîmü'l‑eyyâmdan
olugelen âyînlerine muhâlif ellerine bir türlü hüccet almağla
bunların mu‘tâd‑ı kadîm üzere olan âyînlerin ibtâl eyleyip olugelmişe
muhâlif ve âdet‑i kadîmelerine mugâyir bunların yolların
basıp ma‘bed‑i12 mezbûreye Rum tâifesi ve Rum Patrikahından
evvel varıp zikrolunan Kumâme‑i Kenîse‑i merkûmede zuhûr
Kudüs'teki Rumların; 'Kutsal Kabir Kilisesi'nde her sene yapılmakta olan Ateş Ayininde önceliğin kendilerine
ait olduğu, bu ayin için dışardan gelen Ermeni, Gürcü, Frenk, Habeş vs. Hristiyan milletlerin ayine kendilerinden
sonra girmeleri gerektiği, ancak İran tarafından gelen ve Gorgor denilen Ermeniler ile diğer taifelerin birleşip
hakimlerden para gücüyle usulsüz olarak aldıkları hüccete dayanarak yollarını kesip kendilerinin ayine önce
girmelerini engelledikleri' yolunda şikâyette bulunmaları üzerine tarafların Anadolu ve Rumeli kazaskerleri
9
[9‑1]
Kudüs'teki Rumların Ateş Ayinindeki Önceliğinin
Ermeni vs. Hristiyan Taifelerce Engellenmesine Müsaade
Edilmemesine Dair Sultan IV. Murad Han Tarafından
Çıkarılan Emr‑i Âlîşân
Emr‑i Âlîşân (Imperial Order) Issued by Sultan Murad IV
to Prevent Christians like Armenians from Interfering
with the Priority of the Greeks in Jerusalem to Perform
Rituals at the Holy Fire
huzurunda yapılan duruşmaları neticesinde önceliğin Rumlara ait olduğu anlaşıldığından, hiçbir milletin Rumlardan önce
ayine girmelerine izin verilmemesi hususunda Kudüs Kadısına, Sancakbeyine ve Vakıf Mütevellisine hitaben Sultan IV. Murad
Han tarafından çıkarılan hatt‑ı hümayunlu emr‑i âlîşânın suret kaydı.1
6‑15 Ağustos 1634
Merhûm Sultân Murâd Hân hazretlerinin bâ‑telhîs ve bâ‑hatt‑ı hümâyûn ihsân buyurdukları emr‑i âlî‑şândır.
" 'Rumlar evvel girsün.' için emir veresin."
Kudüs‑i Şerîf Mollasına ve Kudüs‑i Şerîf Sancağıbeyine ve Kudüs‑i Şerîf'de ( ) Mütevellîsi ( ) –zîde mecdühû–ya hüküm ki:
1 Ayrıca bk. 10 [11‑1] ve 11 [13‑1] numaralı kayıtlar.
2 A.DVNS.KLS.d. 8, s. 9, A.DVNS.KLS.d. 10, s. 9 ve TS.MA.d. 7016, vr.
7a'da " بيت المقدّسده " imlası ile.
3 A.DVNS.KLS.d. 8, s. 9 ve A.DVNS.KLS.d. 10, s. 9'da "sunulup"
şeklindedir.
4 A.DVNS.KLS.d. 10, s. 9'da " نŠ ز يّ " imlası ile.
Zeyân: Parlak (ay için). (Bk. James William Redhouse, A Turkish and
English Lexicon, Shewing in English, The Significations of The Turkish
Terms, Lebanon: 1987, s. 1021.) Duhûl‑i zeyân: Dolunayın girişi.
5 Kutsal Ateş Ayini: Hristiyanlıktaki "Hz. İsa'nın çarmıha gerilerek
öldürüldükten sonra yeniden dirilişi" inancıyla ilişkili olan ve her yıl
(mezheplere ve her mezhebin kullandığı takvime göre değişkenlik
göstermekle beraber) 22 Mart ‑ 25 Nisan tarihleri arasındaki ilk
dolunaya rastlayan pazar günü, rastlamadığı takdirde ise dolunaydan
sonra gelen ilk pazar günü kutlanan Paskalya Bayramı öncesindeki
cumartesi günü Hz. İsa'nın dirilişini sembolize etmek üzere kabrinden
çıkarılan ateşle yapılan ayin. (Daha geniş bilgi için bk. Mehmet Katar,
"Paskalya", DİA, c. 34, 2007, s. 181‑182.)
6 A.DVNS.KLS.d. 8, s. 9'da " معبّد ", TS.MA.d. 7016, vr. 7a'da " "مفت
şeklindedir.
7 A.DVNS.KLS.d. 10, s. 9'da "ve ger" şeklindedir.
8 TS.MA.d. 7016, vr. 7a'da " ق�ش " şeklindedir.
9 A.DVNS.KLS.d. 8, s. 9 ve TS.MA.d. 7016, vr. 7a'da "ruhbân"; A.DVNS.
KLS.d. 10, s. 9'da "ruhbân ve" şeklindedir.
10 A.DVNS.KLS.d. 10, s. 9'da " اء ب " imlası ile.
11 A.DVNS.KLS.d. 8, s. 9 ve TS.MA.d. 7016, vr. 7a'da " معبّد " şeklindedir.
12 A.DVNS.KLS.d. 8, s. 10'da " معبّد " şeklindedir.
67
Kudüs'te Hristiyan Mezhep ve Milletlerin İdaresi
eden nâr ve sâir mahallere edâ‑yı âyîn etmekde1 akçe kuvvetiyle
mukaddem etmeleriyle kendilere zulm ü hayf eylediklerin" i‘lâm
edip; "olugelmişe muhâlif ve mu‘tâd‑ı kadîme mugâyir Ermeni
ve sâir tavâif‑i muhtelifeden olanlar Rum tâifesine ve Patrikahına
takaddüm etdirilmeyip cümlesinden evvel bunlar varıp edâ‑yı
âyîn eylemeleri" bâbında ellerinde olan tuğrâlu evâmir‑i
şerîfe ve sâir temessükâtların2
ibrâz edip bi'l‑fi‘l Rumeli ve
Anadolu Kâdîaskerlerim olan a‘lemeyi'l‑ulemâi'l‑mütebahhirîn,
efdaleyi'l‑fudalâi'l‑müteverriîn
Mevlânâ Abdullâh ve
Nûh –edâma'llâhü Teâlâ fazâilehümâ–
huzûrlarında Ermeni
tâifesiyle mürâfaa olup tarafeynin temessükâtları3 görüldükde
Ermeni tâifesinin ibrâz eyledikleri hüccetleri devr‑i
fetihden beri olan âyîn ü âdetlerine muhâlif olup bir tarîkla
mâl kuvvetiyle aldıkları zâhir ü mütebeyyin4 olduğundan
gayri mezkûrân Rum tâifesinin ellerinde olan evâmir‑i şerîfe
sahîh ve ma‘mûlün‑bih hükm‑i hümâyûnum5 olmakla
hîn‑i mürâfaada [s. 10] müşârun‑ileyhimâ Kâdîaskerlerim
huzûrlarında6 hakk‑ı takaddüm Rum tâifesinin idiğine hüküm
birle kat‘î cevâb verilip ve ahvâlleri tafsîl üzere yazılıp
Pâye‑i Serîr‑i A‘lâma telhîs ve arz olundukda; "Kadîmden
olugeldiği üzere Rum tâifesi ve Patrikahı evvel girip cümle tavâif
[ü] milelden takaddüm eyleyeler." deyü hatt‑ı hümâyûn‑ı saâdet‑makrûnumla
fermân‑ı âlî‑şânım sâdır olmağın Ermeni
tâifesi ve gayri millet, Rum tâifesine ve Patrikahına takaddüm
etdirilmeyip cümlesinden evvel ve sâir milletden mukaddem
Kumâme‑i Kilise'ye7 ve sâir aşağı ve yukarı mahallere
ve devir ve ziyâret olunan mahallerin cümlesine Rum
tâifesi ve Patrikahı evvel varıp ziyâret ve edâ‑yı âyîn ü âdet
eylemeleri bâbında fermân‑ı âlî‑şânım sâdır olmuşdur. Buyurdum
ki:
Emrim üzere Kumâme‑i Kenîse‑i mezbûrda8 vech‑i meşrûh
üzere edâ‑yı âyîn ü âdet ve takaddüm‑i ziyâret eyleyip
eğer kapı önünde İncîl tilâvet eylemekdir9 ve eğer aşağı ve
yukarı mahallerde varıp edâ‑yı âyîn ve tertîb eylemekdir10
ve eğer sâir her gecelerde buhûr salmakdır ve her Cum‘a
gecelerinde nâr‑ı mezbûrdan şem‘a yandırmakdır; Ermeni
ve gayri millet ve tâife‑i Frenk ve Gürcü ve Habeş ve sâir
milletinin11 cümlesinden evvel Rum tâifesi ve Rum Patrikahı
varıp olugeldiği âdet‑i kadîme üzere12 edâ‑yı âyîn ü âdet
ve sarf‑ı levâzım‑ı ziyâret eyleyip min‑ba‘d bunlara zikrolunan
tavâifden bir ferdi takaddüm etdirmeyesiz. Şöyle ki;
bu emr‑i hümâyûnumdan sonra Ermeni tâifesi ve sâir millet
ve tavâif kanâat etmeyip geri bir tarîk ile emir ve hüccet
veyâ gayri temessükât ibrâz edip bunlardan takaddüm
eylemeğe sa‘y ü ikdâm ederler ise ol makûle ibrâz eyledikleri
temessüklerin ellerinden alıp der‑kîse edip mühürleyip
Âsitâne‑i Saâdetime havâle eyleyesiz ki, emrime muhâlif iş
eyledikleri için getirdilip haklarından geline ve da‘vâlarının
cevâbları verile ve bi'l‑cümle bu bâbda hatt‑ı hümâyûn‑ı
saâdet‑makrûnumla şeref‑sudûr bulan fermân‑ı kazâ‑cereyânım
ve hükm‑i hümâyûn‑ı saâdet‑makrûnum mûcebince
gereği gibi mukayyed olup vech‑i meşrûh üzere Rum
tâifesine ve Patrikahına mu‘tâd‑ı kadîm ve olugeldiği âyîne
muhâlif bir ferdi ve Ermeni tâifesinden bir ahadı takaddüm
etdirmeyesin. Cümle eğer Ermeni ve eğer Frenk ve Gürcü
ve Habeş tâifesinin cümlesinden mukaddem Rum tâifesine
ve Patrikahına Kumâme‑i Kenîse‑i mezbûrda ve sâir ziyâreti
lâzım olan mahallerin cümlesinde edâ‑yı âyîn ü âdet eylemeklerinde
takaddüm etdirip bu emr‑i hümâyûnumun mazmûn‑ı
münîfine râzî olmayıp hilâf‑ı emr‑i hümâyûn mezbûr
Rum13 tâifesine ve Patrikahına tecâvüz ve taaddî ve tazyîk u
teezzî edenleri ve memnû‘ olmayıp inâd ü muhâlefet üzere
musır14 olanları getirdip şer‘‑i şerîf ve kânûn‑ı münîf üzere
haklarında lâzım geleni icrâ eyleyesin. Şöyle bilesin ve
ba‘de'n‑nazar bu hükm‑i hümâyûnumu Rum tâifesinin ellerinde
ibkâ edip alâmet‑i şerîfe i‘timâd kılasın.
Tahrîren; fî‑evâsıtı şehri Saferi'l‑hayr sene erbaa ve erbaîn
ve elf mine'l‑hicreti'n‑nebeviyye –aleyhi15 efdalü't‑tahiyye–.
Evâsıt‑ı S. sene 104416
1 Metinde ve TS.MA.d. 7016, vr. 7a'da "etmeğin"; A.DVNS.KLS.d. 8, s. 10
ve A.DVNS.KLS.d. 10, s. 10'da "etmekde" şeklindedir.
2 A.DVNS.KLS.d. 10, s. 10'da "temessüklerin" şeklindedir.
3 A.DVNS.KLS.d. 8, s. 10, A.DVNS.KLS.d. 10, s. 10 ve TS.MA.d. 7016,
vr. 7a'da "temessükleri" şeklindedir.
4 Metinde, A.DVNS.KLS.d. 8, s. 10 ve TS.MA.d. 7016, vr. 7a'da
"muayyen"; A.DVNS.KLS.d. 10, s. 10'da "mütebeyyin"şeklindedir.
5 A.DVNS.KLS.d. 8, s. 10, A.DVNS.KLS.d. 10, s. 10 ve TS.MA.d. 7016,
vr. 7a'da "hümâyûn" şeklindedir.
6 A.DVNS.KLS.d. 8, s. 10, A.DVNS.KLS.d. 10, s. 10 ve TS.MA.d. 7016,
vr. 7a'da "huzûrunda" şeklindedir.
7 A.DVNS.KLS.d. 8, s. 10, A.DVNS.KLS.d. 10, s. 10 ve TS.MA.d. 7016,
vr. 7a'da "Kenîseye" şeklindedir.
8 A.DVNS.KLS.d. 10, s. 10'da "mezbûrede" şeklindedir.
9 Metinde "eylemeğe"; A.DVNS.KLS.d. 8, s. 10, A.DVNS.KLS.d. 10, s. 10
ve TS.MA.d. 7016, vr. 7a'da "eylemekdir" şeklindedir.
10 Metinde "eylemekde"; A.DVNS.KLS.d. 8, s. 10, A.DVNS.KLS.d. 10, s.
10 ve TS.MA.d. 7016, vr. 7a'da "eylemekdir" şeklindedir.
11 A.DVNS.KLS.d. 10, s. 10'da "milletin" şeklindedir.
12 A.DVNS.KLS.d. 8, s. 10, A.DVNS.KLS.d. 10, s. 10 ve TS.MA.d. 7016,
vr. 7a'da "üzerine" şeklindedir.
13 TS.MA.d. 7016, vr. 7b'de bu kelime mevcut değildir.
14 A.DVNS.KLS.d. 8, s. 11 ve A.DVNS.KLS.d. 10, s. 11'de " ;"م ض ر
TS.MA.d. 7016, vr. 7b'de " مرّ " şeklindedir.
15 TS.MA.d. 7016, vr. 7b'de bu kelime mevcut değildir.
16 A.DVNS.KLS.d. 8, s. 11'de bu ibare mevcut değildir. A.DVNS.KLS.d.
10, s. 11'de de "sene 1044" şeklindedir.
68
Kudüs'te Hristiyan Mezhep ve Milletlerin İdaresi
Kudüs‑i Şerîf'de vâkı‘ Rum keferesi Patriği ile memâlik‑i
mahrûsemde olan harâc‑güzâr Rum keferesi râhibleri
Südde‑i Saâdet‑medâr ve Atebe‑i Aliyye‑i Adâlet‑karârıma
gelip; "Kudüs‑i Şerîf'de vâkı‘ Kumâme demekle meşhûr Kenîse ve
içinde olan Muğtesel ve kadîmî iki şem‘dân ve kanâdil ve mahall‑i
mezbûrda vâkı‘ Patrikliğine4 tâbi‘ gülgüle yerleri üzerinde dört
kemerin aşağısı ve yukarısı ve Sitt‑i Meryem üzerinde yedi kıt‘a
kemerin zîr ü bâlâsı ve Kenîse‑yi Kebîr ortası ve Türbesi ile
cümle ziyâretleri ve taşrada Kumâme havlusu ve üç kiliseleri5
ve karşısında Kenîse‑yi Mar Yuhanna6 ve Patrik mütemekkin
olduğu evlerde7 Kenîse‑i Elena demekle ma‘rûf ve Mar Sikla8 ve
Sittinâ‑yı [Meryem] ve Mar Eftim[y]us ve Mar Mîkâil ve Mar
Yorgi9 ve Mar Yuhanna ve bâğçe ve Mar Vasil ve Mar Nikola
ve Mar Dimitri ve Sitt‑i Meryem ve diğer [Mar] Yuhanna10 ve
10
[11‑1]
Kudüs Rum Patriği ve Rum rahiplerinin; 'Hz. Ömer'in Kudüs'teki Kutsal Kabir Kilisesi ve isimleri zikredilen
diğer kutsal mekân ve ziyaretgâhlar ile Rum Patriğine tabi olan Gürcü, Habeş, Süryanî ve Kıptî taifelerinin
ziyaretgâhlarının tasarrufunu Rum Patriğine verdiği, Sultan I. Selim Han, Sultan I. Süleyman Han ve
Sultan I. Ahmed Han taraflarından verilen fermanlarla da bu durumun aynen devam ettirildiği, ancak
Ermenilerin Rumlara ait mahallere haksız yere müdahale etmeleri üzerine Sultan IV. Murad Han zamanında
Kudüs'teki Rumlara Bağlı Olan Habeşlilerin
Ziyaretgâhlarına Ermenilerin Müdahalesine İzin
Verilmemesine Dair Sultan IV. Mehmed Han Tarafından
Çıkarılan Emr‑i Âlîşân
Emr‑i Âlîşân (Imperial Order) Issued by Sultan Mehmed
IV to Prevent Armenians from Interfering with the
Abyssinian Holy Places Which Are Administratively
Connected to the Greeks in Jerusalem
yapılan duruşma neticesinde Ermenilerin haksız olduğunun ortaya çıktığı, ayrıca Rumların Sultan Ahmed Camii'ne revgan
bedeli olarak yıllık 1.000 kuruş ödeme taahhüdünde bulundukları; fakat Ermenilerin şimdi de 'Habeşlilerin ve ziyaretgâhlarının
kendilerine tabi olduğu' gerekçesiyle ve usulsüz olarak aldıkları bir emre dayanarak Rumlara ait mahallere tekrar müdahale
ettikleri' yolunda şikâyette bulunmaları üzerine tarafların Divan‑ı Hümayun'da vezirler ve kazaskerler huzurunda yapılan
duruşmaları neticesinde Habeşlilerin ve onların ziyaretgâhlarının Rumlara tabi olduğu anlaşıldığından zikredilen bu yerlerin,
Hz. Ömer'in verdiği mersûm ve diğer Osmanlı padişahları ile şimdiki Padişah'ın babası Sultan İbrahim Han'ın verdiği fermanlar
doğrultusunda Rumlara tasarruf ettirilip Ermenilerin müdahalesine izin verilmemesi hususunda Kudüs Kadılığına mutasarrıf
olan eski Şeyhülislam Abdurrahman'a ve Kudüs Sancağına mutasarrıf olan kişiye hitaben Sultan IV. Mehmed Han tarafından
çıkarılan hatt‑ı hümayunlu emr‑i âlîşânın suret kaydı.
6‑14 Şubat 1657
[s. 11] Merhûm Sultân Mehmed1 Hân hazretlerinin bâ‑telhîs ve bâ‑hatt‑ı hümâyûn ihsân buyurdukları emr‑i âlî‑şândır.
Tekrâr emr‑i âlî yazılmışdır. Fî‑evâsıtı N. sene [12]162
"Hazret‑i Ömer ve ceddim Sultân Selîm zamânında verilen ahidnâmeler mûcebince amel verdim. Ermeni dahl etmeye."
Sâbıkâ Şeyhülislâm olup hâlâ ber‑vech‑i arpalık Kudüs‑i Şerîf kazâsına mutasarrıf olan Mevlânâ Abdurrahmân –edâma'llâhü
Teâlâ fazâilehû–3 ve ber‑vech‑i arpalık Kudüs‑i Şerîf sancağına mutasarrıf olan ( ) –dâme ikbâlühû–ya hüküm ki:
1 A.DVNS.KLS.d. 10, s. 11'de " محمّد " imlası ile.
2 A.DVNS.KLS.d. 8, s. 11, A.DVNS.KLS.d. 10, s. 11 ve TS.MA.d. 7016,
vr. 7b'de bu ibare mevcut değildir. Söz konusu 'tekrar yazılan emr‑i âlî'
için bk. 21 [36‑1] numaralı kayıt.
3 TS.MA.d. 7016, vr. 7b'de "fazâilehûya" şeklindedir.
4 A.DVNS.KLS.d. 10, s. 11'de "Patrikliğe" şeklindedir.
5 A.DVNS.KLS.d. 8, s. 11, A.DVNS.KLS.d. 10, s. 11 ve TS.MA.d. 7016,
vr. 7b'de "kenîseleri" şeklindedir.
6 TS.MA.d. 7016, vr. 7b'de " مريورحنه " şeklindedir. Buradaki "Kenîse‑i Mar
Yuhanna" ifadesi defterdeki bazı kayıtlarda "kenîseye/kiliseye merbût"
şeklinde de geçmektedir.
7 A.DVNS.KLS.d. 8, s. 11 ve A.DVNS.KLS.d. 10, s. 11'de "evlerde ki"
şeklindedir.
8 Metinde " لقى "; şeklindedir. A.DVNS.KLS.d. 8, s. 11'de " ثقلى "; A.DVNS.
KLS.d. 10, s. 11'de " سقلى " imlası ile.
9 TS.MA.d. 7016, vr. 7b'de " يوركه " imlâsı ile.
10 Metinde " يومنا " şeklindedir.
69
Kudüs'te Hristiyan Mezhep ve Milletlerin İdaresi
diğer kenîsesi ve Gürcü Manastırı1 Mar Ya‘kûb2 ve Mar Yorgi3
nâm Kenîse ve Kudüs‑i Şerîf taşrasında Meryem Ana Makberesi
ve Mar Siyon [ve]4 Hazret‑i Îsâ'nın Zindânı ve Hanna'nın5 Evi ve
sahrâda olan makbereleri ve diğer Yorgi6 Manastırı Musallâsı(?)7
ve Mar Simyon ve Mar İlyâs Manastırı ve bâğçe ve zeytûn ve Mar
Sava Manastırı ve karye‑i Beyt‑i Jala Mar Yorgi8 ve Mevlid‑i
Hazret‑i Îsâ –alâ‑Nebiyyinâ ve aleyhi's‑selâm– ki, Beytüllahm
demekle ma‘rûf Mağâra ve Kenîse'de vâkı‘ mev[â]zı‘, şimâl ve kıble
tarafında olan iki kapının miftâhları ve etrâfında9 olan iki kıt‘a
bâğçe ve zeytûnluğu ve makbereleri ve sâir karyelerde olan kenîse
ve manastırları ve mezbûr Patriğe tâbi‘ olan Gürcü ve Habeş ve
Süryânî ve Kıbtî tâifelerinin ziyâretgâhları ve vakıfları Hazret‑i
Ömer –radıya'llâhü Teâlâ anh– medîne‑i mezbûreyi fethetdikde
Rum keferesi ve Patrikliği ellerinde ve tasarruflarında olması için
hatt‑ı10 kûfî ile ahidnâmeleri olduğundan gayri selâtîn‑ı mâzıyeden
ecdâd‑ı ızâmım Sultân Selîm ve Sultân Süleymân Hân –tâbe
serâhümâ– dahi zikrolunan Kumâme nâm Kenîse'yi ve bâlâda
mastûr olan ziyâretgâhları ve Rum tâifesine tâbi‘ olan Gürcü ve
Habeş ve Süryânî ve Kıbtî tâifelerinin11 Rum keferesi patrikleri
ellerinde ibkâ edip; 'Ermeni ve Frenk ve milel‑i12 şettâdan bir ferdi
dahl ü taarruz eylemeyeler.13' deyü Hazret‑i Ömer –radıya'llâhü
Teâlâ anh– verdiği ahidnâmeye ittibâan mufassal u meşrûh
şurût u kuyûdu müştemil ve envâ‘‑ı şedîd ve teşdîdi mutazammın
hatt‑ı şerîf‑i saâdet‑redîfleri ile ahidnâme‑i hümâyûn ihsân ve
erzânî buyurup ve cennet‑mekân, firdevs‑âşiyân ceddim merhûm
ve mağfûrun‑leh Sultân Ahmed Hân dahi mukarrer edip vech‑i
meşrûh üzere ahidnâme‑i hümâyûn erzânî kılınıp14 bu üslûb üzere
mazbût iken bundan akdem Ermeni keferesi tâifesi hilâf‑ı vâkı‘
inhâ ile bir hüccet peydâ ve mûcebince emir ibrâz edip varıp mahall‑i
mezbûrda bunlara mahsûs ve muayyen olan mevâzı‘ ve emâkini
tasarruf ve miftâhların kabz eyleyip merhûm ve mağfûrun‑leh
cennet‑mekân, firdevs‑âşiyân amm‑i büzürgvârım Sultân
Murâd Hân –tâbe serâhü– zamânında husûs‑ı mezbûr Pâye‑i
Serîr‑i A‘lâlarına arz ve telhîs ve Ermeniler ile mürâfaa‑i şer‘‑i
şerîf olduklarında zikrolunan mevâzı‘‑ı adîde Rum kefere[si]15
patrikleri tasarruflarında olduğu sâbit ü zâhir olmakla Ermeni
keferesinin alâka ve medhali olmadığı nümâyân u bâhir olmağın
mürâfaadan Rum tâifesine hüccet‑i şer‘iyye ve mûcebince hatt‑ı
hümâyûnlarıyla muanven ahkâm‑ı şerîfe verildiğinden mâadâ
cedd‑i emcedim merhûm ve mağfûrun‑leh Sultân Ahmed Hân
–tâbe serâhü– Câmi‘‑i şerîflerine her sene revgan‑bahâ bin guruş
verilmek üzere kavî temessükler verilip men‘ olmuşlar16 iken
memnû‘ olmayıp hâlâ yine şirret etmeleriyle; 'Zikrolunan Habeş
tâifesi bize yamakdır ve ziyâretgâhları bize mahsûsdur.' deyü hilâf
inhâ ile aldıkları emri yine ibrâz edip Dîvân‑ı Hümâyûnumda17
vüzerâ‑yı ızâmım ve kâdîaskerlerim huzûrlarında Ermeni
tâifesi tekrâr mürâfaa [s. 12] ve tarafeynin temessükâtına nazar
olundukda zikrolunan Habeş ve Kıbtî tâifesi ve ziyâretgâhları
Rum tâifesine yamak olup Ermeni tâifesinin da‘vâ ve nizâ‘ları
mahz‑ı şirret olduğu bâhir olmağın Rum tâifesinin ellerinde olan
müteaddid ahidnâme‑i hümâyûn ve ahkâm‑ı şerîfe mûcebince
Rum tâifesine hüküm ile cevâb verildiğin" Rikâb‑ı Hümâyûn‑ı
saâdet‑makrûnuma arz ve telhîs olundukda Habeş tâifesi ve
ziyâretgâhları olan mevâzı‘‑ı müteaddide ve tevâbi‘ u levâhıkı
ve eşyâ‑yı lâzımesi ve iki kapının miftâhları ile ellerinde olan
ahidnâme‑i hümâyûn mûcebince kadîmden zabt u tasarruf
edegeldikleri üzere Rum keferesinin tasarruflarında18 olup
min‑ba‘d Ermeni keferesi ve milel‑i19 şettâ taraflarından bir
vechile müdâhale ve muâraza olunmamak bâbında hatt‑ı
hümâyûn‑ı saâdet‑makrûnumla fermân‑ı âlî‑şânım sâdır
olmuşdur. Buyurdum ki:
Vusûl buldukda bu bâbda sâdır olan hatt‑ı hümâyûn‑ı
saâdet‑makrûnum ve emr‑i şerîf‑i âlî‑şânım mûcebince
amel edip dahi medîne‑i mezbûrede vâkı‘ Kumâme nâm
Kenîse'de20 zikrolunan mevâzı‘‑ı ma‘dûde ve emâkin‑i
mahdûde ve manastır ve ziyâretgâhlarına ve Gürcü ve Habeş
ve Süryânî ve Kıbtî tâifelerine cümle tevâbi‘ u levâhıkı ve
eşyâ‑yı lâzımesiyle vakıflarına Hazret‑i Ömer –radıya'llâhü
Teâlâ anh– zamân‑ı şerîflerinde verdiği21 ahidnâme ve
1 Metinde "Manastırı ve" şeklindedir.
2 Metinde "Yokob" şeklindedir.
3 TS.MA.d. 7016, vr. 7b'de " يوركه " imlâsı ile.
4 A.DVNS.KLS.d. 8, s. 11, A.DVNS.KLS.d. 10, s. 11 ve TS.MA.d. 7016,
vr. 7b'de "ve" mevcuttur.
5 A.DVNS.KLS.d. 10, s. 11'de " حانه نك " şeklindedir.
6 A.DVNS.KLS.d. 10, s. 11'de "Gorgi" şeklindedir.
7 Metinde " مصلليى "; A.DVNS.KLS.d. 10, s. 11 ve A.DVNS.KLS.d. 8, s.
11'de " مصلّليى "; TS.MA.d. 7016, vr. 7b'de " مصلّليى " imlası ile.
8 TS.MA.d. 7016, vr. 7b'de " يوركه " imlâsı ile.
9 TS.MA.d. 7016, vr. 7b'de "etrâflarında" şeklindedir.
10 Metinde "hâlâ"; A.DVNS.KLS.d. 8, s. 12, A.DVNS.KLS.d. 10, s. 12 ve
TS.MA.d. 7016, vr. 7b'de "hatt‑ı" şeklindedir.
11 A.DVNS.KLS.d. 8, s. 12, A.DVNS.KLS.d. 10, s. 12 ve TS.MA.d. 7016,
vr. 7b'de "tâifelerini" şeklindedir.
12 A.DVNS.KLS.d. 8, s. 12 ve A.DVNS.KLS.d. 10, s. 12'de "millet"
şeklindedir.
13 A.DVNS.KLS.d. 8, s. 12, A.DVNS.KLS.d. 10, s. 12 ve TS.MA.d. 7016,
vr. 8a'da "bir ferd dahl ü taarruz eylemeye" şeklindedir.
14 A.DVNS.KLS.d. 8, s. 12, A.DVNS.KLS.d. 10, s. 12 ve TS.MA.d. 7016,
vr. 8a'da "kılıp" şeklindedir.
15 TS.MA.d. 7016, vr. 8a'da "keferesi" şeklindedir.
16 TS.MA.d. 7016, vr. 8a'da "olunmuşlar" şeklindedir.
17 A.DVNS.KLS.d. 8, s. 12, A.DVNS.KLS.d. 10, s. 12 ve TS.MA.d. 7016,
vr. 8a'da "hümâyûnda" şeklindedir.
18 A.DVNS.KLS.d. 10, s. 12'de "tasarrufunda" şeklindedir.
19 A.DVNS.KLS.d. 10, s. 12'de "millet" şeklindedir.
20 A.DVNS.KLS.d. 8, s. 12 ve A.DVNS.KLS.d. 10, s. 12'de "kilisede"
şeklindedir.
21 A.DVNS.KLS.d. 10, s. 13'te "verildiği" şeklindedir.
70
Kudüs'te Hristiyan Mezhep ve Milletlerin İdaresi
ecdâd‑ı ızâmım ve cennet‑mekân babam Sultân İbrâhîm
Hân –enâra'llâhü Teâlâ berâhinehû–nun1 verdikleri mufassal u
meşrûh ahidnâme ve ahkâm‑ı şerîfe üzere Habeş tâifesi ve
Kıbtî, Rum keferesi ve patriklerine yamak olup ve ziyâretgâh
ve vakıfları tasarrufunda olup min‑ba‘d Ermeni tâifesine
dahl ü taarruz etdirmeyip bundan sonra Ermeni keferesi
tâifesinin bu bâbda da‘vâ ve nizâ‘ları istimâ‘ olunmayıp
hatt‑ı hümâyûn‑ı saâdet‑makrûnumla sâdır olan emr‑i
şerîfimi görenler amel edip kuzât‑ı eyyâmdan ve vülât ve
hükkâmdan bir ferd hilâfına cevâz göstermekden be‑gâyet
ihtirâz eyleyeler. Şöyle bilesin; alâmet‑i şerîfe i‘timâd kılasın.
Tahrîren; fî‑evâhiri şehri Rebîi'l‑âhir sene seb‘a ve sittîn
ve elf.
Evâhir‑i Rebîü'l‑âhir sene 10672
Be‑makâm‑ı3
Kostantıniyye
1 A.DVNS.KLS.d. 10, s. 13 ve TS.MA.d. 7016, vr. 8a'da "berâhînehümün"
şeklindedir.
2 A.DVNS.KLS.d. 8, s. 13'te bu ibare mevcut değildir. A.DVNS.KLS.d.
10, s. 13'te "sene 1067"; TS.MA.d. 7016, vr. 8a'da "Evâhir‑i R. sene 1067"
şeklindedir.
3 A.DVNS.KLS.d. 10, s. 13'te bu kelime mevcut değildir.
71
Kudüs'te Hristiyan Mezhep ve Milletlerin İdaresi
11
[13‑1]
Kudüs‑i Şerîf'de vâkı‘ Rum keferesi Patriği olan
Baysyus6 nâm Râhib Ordu‑yı Hümâyûnuma arzuhâl sunup;
"Rum keferesinin Kudüs‑i Şerîf'de vâkı‘ Ermeni tâifesiyle
mâbeynlerinde münâzaât‑ı kesîre olmakla bundan akdem Dîvân‑ı
Hümâyûnuma ihzâr olunup vüzerâ‑yı ızâmım ve kâdîaskerlerim
huzûrlarında mürâfaa olup Rum keferesinin ellerinde olan
Hazret‑i Resûl‑i Ekrem –salla'llâhü Teâlâ7 aleyhi ve sellem–
fermân‑ı şerîflerine ve Hazret‑i Ömer –radıya'llâhü Teâlâ8
anh–in hatt‑ı latîflerine ve merhûmûn ve mağfûrun‑lehüm
Sultân Selîm ve Sultân Süleymân ve Sultân Murâd Hân ve sâir
ecdâd‑ı ızâmım –enâra'llâhü Teâlâ berâhînehüm–ün zamân‑ı
saâdet‑iktirânlarında verilen hatt‑ı hümâyûn‑ı saâdet‑makrûna
nazar olunup vâkı‘‑ı hâl Pâye‑i Serîr‑i A‘lâma telhîs olundukda
kadîmü'l‑eyyâmdan olugeldiği üzere Rum keferesine ibkâ ve
mukarrer kılınıp hatt‑ı hümâyûn‑ı saâdet‑makrûnum sâdır olup
ve mûcebince emr‑i şerîfimle mübâşir ta‘yîn olunup ve cânib‑i
şer‘‑i şerîfden hüccet‑i şer‘iyye verilip Kudüs‑i Şerîf'e vardıkda
sudûr bulan hatt‑ı hümâyûn‑ı saâdet‑makrûnum ve emr‑i şerîf‑i
vâcibü'l‑ittibâım ve hüccet‑i şer‘iyye ve temessükât‑ı sâire mûcebince
Ermeni tâifesi bî‑vech nizâ‘ ve müdâhale eyledikleri manastırlar
ve ziyâretgâhları üslûb‑ı sâbık üzere geri Rum keferesine hüküm
ve teslîm ve Ermeni tâifesi müdâhale ve muârazadan men‘ ve
temessükâtları sicill‑i mahfûza kaydolunup cümle zabt u tasarruf
etdikden sonra Ermeni tâifesi memnû‘ olmayıp Gazze sancağına
mutasarrıf olan Hüseyin –dâme ikbâlühû–ya istinâd etmekle
hatt‑ı hümâyûn‑ı saâdet‑makrûn ve emr‑i şerîfime ve hüccet‑i
şer‘iyye9 ve temessükât‑ı sâireye ve kadîmden olugelene muhâlif
cebren ve kahren Mar Ya‘kûb Gürcü Manastırı ve bâğçe ve tevâbii
Kudüs Rum Patriği Baysyus'un, sunduğu arzuhâlde; 'Kudüs'teki kutsal mekânların tasarrufu konusunda,
Rumlarla Ermeniler arasında ortaya çıkan anlaşmazlığın halli için tarafların Divan‑ı Hümayun'da vezirler
ve kazaskerler huzurunda yapılan duruşmaları neticesinde Hz. Ömer'in mersûmu ve Osmanlı padişahlarının
fermanları çerçevesinde Rumların haklı olduğu ortaya çıkıp bu hususta bir görevli ile birlikte emir
gönderilmesine rağmen Ermenilerin Gazze Sancakbeyi Hüseyin'e dayanıp güvenerek Rumların elindeki Mar
Ermenilerin Kudüs'teki Rumların Elinde Olan Mar Yakub
Gürcü Manastırı vs. Yerlere Yönelik Müdahalelerine İzin
Verilmemesine Dair Sultan IV. Mehmed Han Tarafından
Çıkarılan Emr‑i Âlîşân
Emr‑i Âlîşân (Imperial Order) Issued by Sultan Mehmed
IV to Prevent Armenians from Interfering with the
Holy Places Like Georgian Monastery of Mar Yakub in
Jerusalem Which Are Administratively Connected to
Greeks
Yakub Gürcü Manastırı'nı, bahçeyi ve bu bahçeye tabi olan yerleri, Beytüllahm'daki demir kapıyı ve anahtarlarını, üstündeki
Habeş vakfı olan odaları ve önündeki bahçeyi zapt edip bahçenin ortasına bir duvar inşa ettikleri' yolunda şikâyette bulunması
üzerine, söz konusu anahtarların ve yerlerin eskiden olduğu gibi tekrar Rumlara teslim ve zapt ettirilip bahse konu duvarın
yıktırılması ve Ermeni veya diğer milletlerden kimsenin Rumlara müdahale ettirilmemesi hususunda Kudüs Kadılığı'na
mutasarrıf olan eski Şeyhülislam Abdurrahman'a ve Kudüs Sancağına mutasarrıf olan kişiye hitaben Sultan IV. Mehmed Han
tarafından çıkarılan emr‑i âlîşânın suret kaydı.1
9‑18 Ekim 1657
1 Ayrıca bk. 9 [9‑1] ve 10 [11‑1] numaralı kayıtlar.
2 A.DVNS.KLS.d. 10, s. 13'te " محمّد " imlası ile.
3 A.DVNS.KLS.d. 8, s. 13, A.DVNS.KLS.d. 10, s. 13 ve TS.MA.d. 7016,
vr. 8b'de bu ibare mevcut değildir.
4 A.DVNS.KLS.d. 10, s. 13 ve TS.MA.d. 7016, vr. 8b'de "fazâilehûya"
şeklindedir.
5 A.DVNS.KLS.d. 8, s. 13'te bu kelime mevcut değildir.
[s. 13] Merhûm Sultân Mehmed2 Hân hazretlerinin ihsân buyurdukları emr‑i âlî‑şândır.
Tekrâr emr‑i şerîf yazılmışdır. Fî‑evâsıtı N. sene [1]2163
Sâbıkâ Şeyhülislâm olup hâlâ ber‑vech‑i arpalık Kudüs‑i Şerîf kazâsına mutasarrıf olan Mevlânâ Abdurrahmân –edâma'llâhü Teâlâ
fazâilehû–4 ve ber‑vech‑i arpalık Kudüs‑i Şerîf sancağına mutasarrıf5 olan [( )] –dâme ikbâlühû–ya hüküm ki:
6 Patrik Paisius (pd. 1645 ‑ 1660). A.DVNS.KLS.d. 8, s. 13 ve A.DVNS.
KLS.d. 10, s. 13'te "Bayşbuş"; TS.MA.d. 7016, vr. 8b'de "Başbuş"
şeklindedir.
7 TS.MA.d. 7016, vr. 8b'de bu kelime mevcut değildir.
8 TS.MA.d. 7016, vr. 8b'de bu kelime mevcut değildir.
9 TS.MA.d. 7016, vr. 8b'de "şer‘iyyeye" şeklindedir.
72
Kudüs'te Hristiyan Mezhep ve Milletlerin İdaresi
ve Beytüllahm'da demir kapı ve anahtarları ve üstünde Habeş
vakfı olan odaları ve önünde bâğçeyi ellerinden alıp Ermeni tâifesi
zabt eyleyip gadr ve taaddî ve tecâvüz eylediğin" bildirip; "hatt‑ı
hümâyûn‑ı saâdet‑makrûnum ve emr‑i şerîfim ve hüccet‑i şer‘iyye
mûcebince ol manastırlar ve bâğçeler ve mevzı‘lar kemâ fi'l‑evvel
Rum keferesi tarafına teslîm ü zabt ve Ermeni tâifesi bâğçenin
ortasında ihdâs eyledikleri dîvâr hedm etdirilip ve anahtarları
alıverilip min‑ba‘d bir vechile Ermeni tâifesi ve millet‑i âhardan
kimesneyi dahl ü taarruz etdirilmemek" bâbında hükm‑i
hümâyûnum recâ eylediği ecilden, vech‑i meşrûh üzere
amel olunması bâbında fermân‑ı âlî‑şânım sâdır olmuşdur.
Buyurdum ki:
Vusûl buldukda bu bâbda sâdır olan fermân‑ı celîlü'l‑kadrim
üzere amel edip dahi husûs‑ı mezbûr1 mukaddemâ
Pâye‑i Serîr‑i A‘lâma telhîs olunup verilen hatt‑ı
hümâyûn‑ı saâdet‑makrûnum ve emr‑i şerîf‑i vacibü'l‑ittibaım
ve hüccet‑i şer‘iyye mûcebince zikrolunan manastırlar
ve bâğçeler ve mevâzı‘ kemâ fi'l‑evvel Rum keferesi
tarafına teslîm ü zabt ve Ermeni tâifesi bâğçe ortasında ihdâs
eyledikleri dîvâr hedm etdirilip ve anahtarların alıverilip2
min‑ba‘d hatt‑ı hümâyûn‑ı saâdet‑makrûnum ve mukaddemâ
ve hâliyâ3 evâmir‑i şerîfeme ve hüccet‑i şer‘iyyeye ve
temessükât‑ı sâirelerine muhâlif Ermeni tâifesin ve millet‑i
âhardan kimesneyi dahl ü taarruz ve taallül ü nizâ‘ etdirmeyip
men‘ u def‘ edip emr‑i şerîfimin icrâsında dakîka fevt
eylemeyesin. Emr‑i şerîfime muhâlif inâd edenleri yazıp Ordu‑yı
Hümâyûnuma arz ve i‘lâm eyleyesin ki, emr‑i şerîfime
itâat etmedikleri için ba‘dehû haklarında emr‑i şerîfim ne
vechile sâdır olur ise mûcebiyle amel oluna. Şöyle bilesin;
alâmet‑i şerîfe i‘timâd kılasın.
Tahrîren; fî‑evâili şehri Muharremi'l‑harâm sene semân
ve sittîn ve elf.
Evâil‑i M. sene 10684
Be‑yurt‑ı5
Sahrâ‑yı Çaybaşı
1 TS.MA.d. 7016, vr. 8b'de bu kelime mevcut değildir.
2 A.DVNS.KLS.d. 10, s. 14'te "alıverip" şeklindedir.
3 A.DVNS.KLS.d. 8, s. 14 ve A.DVNS.KLS.d. 10, s. 14'te "hâliyâ verilen" ;
TS.MA.d. 7016, vr. 8b'de "hâlâ verilen" şeklindedir.
4 A.DVNS.KLS.d. 8, s. 14'te bu ibare mevcut değildir. A.DVNS.KLS.d.
10, s. 14'te ise "sene 1068" şeklindedir.
5 TS.MA.d. 7016, vr. 8b'de "be‑makâm‑ı" şeklindedir.
73
Kudüs'te Hristiyan Mezhep ve Milletlerin İdaresi
Kudüs‑i Şerîf'de vâkı‘ Rum keferesi Patriği ve sâir
harâc‑güzâr Rum keferesi ruhbânları Rikâb‑ı Hümâyûnuma
arzuhâl edip;3 "Kudüs‑i Şerîf'de vâkı‘ Kumâme demekle
meşhûr Kenîse içinde vâkı‘ Muğtesel ve Mevlid‑i Hazret‑i Îsâ
–aleyhi's‑selâm– ki, Beytüllahm demekle meşhûrdur; bâğçeleri ve
kemerleri ve Patrikliğine4 tâbi‘ gülgü[le]leri5 ve şem‘dân ve kanâdili
Rum keferesi Patriği zabtında olup ve şimâl ve kıble taraflarında
iki kapının miftâhları dahi yedlerinde iken6 Hazret‑i Ömer
–radıya'llâhü Teâlâ anh–in zamân‑ı şerîflerinde[n]7 bu âna değin
tasarruflarında olup selâtîn‑ı mâzıyeden nice temessükleri var iken
mukaddemâ bir tarîkla Frenk râhibleri tagallüb tarîkıyla8 dahl
eylediklerinde Âsitâne‑i Saâdetimde bi'l‑fi‘l Şeyhülislâmım9 olan
a‘lemü'l‑ulemâi'l‑mütebahhirîn, efdalü'l‑fudalâi'l‑müteverriîn
Yahyâ –edâma'llâhü Teâlâ fazâilehû– ve10 vüzerâ‑yı ızâmım
ve kâdîaskerlerim dikkat ü ihtimâm ile tefahhus etdiklerinde
zikrolunan mevzı‘lar ve anahtarları Rum keferesi tâifesine
mahsûs olduğun11 ma‘mûlün‑bih temessükler ile12 muayyen
olup kendilere hükmolunduğundan gayri cennet‑mekân,
firdevs‑âşiyân, merhûm ve mağfûrun‑leh babam Sultân Ahmed
Hân –aleyhi'r‑rahmetü ve'r‑rıdvân– hazretlerinin Câmi‘‑i
şerîflerine her sâl bin guruş‑ı riyal verirler iken geri olugelmişe
muhâlif ve vaz‘‑ı kadîme mugâyir Frenk tâifesi;13 'Dör[t] miftâhın
Kudüs Rum Patriği'nin ve rahiplerinin arzuhâl sunarak; 'Hz. Ömer zamanından beri kendi tasarruflarında
olan Kutsal Kabir Kilisesi içindeki Muğtesel, Hz. İsa'nın (a.s.) doğduğu yer olan Beytüllahm, bahçe, kemerler,
gülgüle, şamdan ve kandiller ile kuzey ve kıble taraflarındaki iki kapının anahtarlarına Frenk rahipleri
tarafından müdahale edilmesi üzerine konunun Şeyhülislam Yahya Efendi ile vezirler ve kazaskerler
tarafından incelenip bunların tasarruflarının Rumlara ait olduğuna hükmolunduğu, ayrıca Rumların Sultan
12
[14‑1]
Frenklerin Kudüs'teki Rumların Elinden Zorla Aldıkları
Beytüllahm'ın Anahtarlarının Geri Alınıp Rumlara
Verilmesine Dair Sultan IV. Murad Han Tarafından
Çıkarılan Emr‑i Âlîşân
Emr‑i Âlîşân (Imperial Order) Issued by Sultan Murad
IV to Return the Keys of Bethlehem to the Greeks in
Jerusalem, Which Are Taken from Their Hands by Franks
by Force
Ahmed Camii'ne yıllık 1.000 kuruş verdikleri, ancak Frenk rahiplerinin şimdi de Rumların elindeki dört adet anahtardan üçünü
alıp Rumları buralardan çıkararak Beytüllahm'i sahiplendikleri ve köylerdeki ahaliyi kendi ayinlerine döndürerek çocuklarını alıp
Frengistan'a götürdükleri' yolunda şikâyette bulunmaları üzerine, söz konusu anahtarların alınıp Rumlara teslim ettirilmesi,
anılan yerlere Rumların mutasarrıf olması, Frenklerin buralara yönelik müdahalelerinin engellenmesi ve buraları ancak Rum
Patriğinin izin ve rızası ile ziyaret edebilmeleri hususunda Kudüs Sancağına mutasarrıf olan kişiye ve Kudüs Kadısına hitaben
Sultan IV. Murad Han tarafından çıkarılan hatt‑ı hümayunlu emr‑i âlîşânın suret kaydı
Kudüs Müslümanlarındır..!!!
YanıtlaSil